‘Gescheiden scholen voor jongens en meisjes zijn een goed idee’

Een wonderpil tegen motivatieproblemen in het onderwijs heeft ze niet, maar kinderpsychiater Lieve Swinnen kent wel recepten om de leerlingen bij de les te houden. Respecteer het puberbrein, ga verstandig om met nieuwe media, en stop de kinderen op tijd in bed.

Tradities zijn er om gerespecteerd te worden, dus volgende dinsdag zal het avondjournaal ontroostbare peuters en sniffende mama’s bij de schoolpoort tonen. Een vertekend beeld, want niet alleen driejarige ukken kijken huizenhoog op tegen 1 september. Schoolmoeheid is een hardnekkige kwaal in het Vlaamse onderwijs. Als 16 procent van de jongens van school gaat zonder diploma, heeft dat onder meer met motivatieproblemen te maken. Kinderpsychiater Lieve Swinnen heeft er het leeuwendeel van haar nieuwe boek aan gewijd.

Hoe kunnen we kinderen motiveren om te studeren, is de hamvraag van (Geen) Goesting?! Ze kent de kwestie van twee kanten. In haar groepspraktijk in Neerpelt staat ze ouders en kinderen bij die hun schoolcarrière spaak zien lopen op allerlei gedrags- of leerstoornissen. Daarnaast wordt ze geraadpleegd door leraren en directies die zich het hoofd breken over methoden om hun pupillen bij de les te houden. Toverformules staan er niet in, goeie tips wel.

Lieve Swinnen: ‘Nu zin hebben in later, daar komt het op neer. In de psychologie maakt men een onderscheid tussen intrinsieke en extrinsieke motivatie. Extrinsieke motivatie, dat is: je best doen omdat een goed rapport je een nieuwe smartphone oplevert. Of om niet bij de vrienden uit de toon te vallen. Of omdat je er veel geld mee hoopt te verdienen.

Uiteenlopende beweegredenen, maar ze hebben met elkaar gemeen dat het om externe prikkels gaat. Die werken goed, maar in een leerproces is intrinsieke motivatie efficiënter. Als je graag tango danst, is het geen opgave om naar de tangoles te gaan. Wie intern geprikkeld wordt, duikt vanzelf dieper in de materie.’

‘In het onderwijs kom je er niet ver mee: negatieve boodschappen missen meestal hun doel. Zo heeft het weinig zin verwijten te maken. ‘Je bent lui’, zeggen ouders of leraren tegen een kind dat zijn huiswerk niet maakt of zijn best niet doet. Dat lucht misschien op, maar het zal het kind niet op het juiste spoor zetten. Boodschappen moeten sporen met het abc van de motivatie.’

‘De a staat voor autonomie: kinderen moeten zelf achter beslissingen staan. Als ze tegen hun zin in een richting worden geduwd, gaat het gegarandeerd fout. De b staat voor verbinding: ze moeten zich goed voelen op school en in de klas. En dan de c van competentie: ze moeten de capaciteit hebben om het leerproces aan te kunnen.

Ik heb dat abc niet zelf bedacht, het komt van Maarten Vansteenkiste, professor motivatiepsychologie in Gent. Maar ik vind het een geweldig instrument. Als je door de abc-bril naar leerstoornissen kijkt, kom je er vaak snel achter waar de knoop zit.’

‘Zeker, dat probeer ik in mijn boekduidelijk te maken. Geen enkel kind wordt lui geboren, ze willen allemaal iets maken van hunleven. Als een kind afhaakt, moet je het abc-schema aflopen om de oorzaak te vinden. A en b, dat gaat van verkeerde studiekeuze viaslechte sfeer op school tot pestgedrag

Competentieproblemen zijn complexer. Vaak denken we dat kinderen niet willen, terwijl ze in feite niet kunnen. En toch krijgen ze negatieve feedback. ‘Heb je het nu nog niet begrepen? Vanjou had ik toch meer verwacht’, die teneur. Fout natuurlijk, want daarmee ondermijn je het zelfvertrouwen en wakker je faalangst aan. Dat is des erger als het om kwetsbare kinderen gaat, met ontwikkelingsstoornissen zoals ADHD, dyslexie of vormen van autisme.

Het probleem is dat we in een prestatiemaatschappij leven. Ouders willen niet meer horen dat hun kind iets niet kan. Waar een wil is, is een weg, luidt het gezegde. Als mijn zoon of dochter maar hard genoeg probeert, moet het wel lukken. Ik zou die zegswijze anders willen interpreteren. De weg loopt niet voor iedereen gelijk en leidt al evenmin naar dezelfde bestemming.

De taak van opvoeders is kinderen te helpen bij het zoeken naar hun weg, met respect voor hun autonomie uiteraard. Want eigenlijk is school de job van de kinderen. Zij moeten het waarmaken, ouders en leraren zijn de supporters langs de zijlijn.’

‘Helaas wel. Zo hoog mogelijk beginnen, is de mentaliteit, dan kun je altijd afzakken. Bso-scholen hebben bijna geen directe instroom meer. Pas in het derde en vijfde jaar stromen de klassen vol, drop-outs die in het aso zijn begonnen en via de befaamde waterval aanspoelen, beladen met een rugzak vol faalervaringen. Wat een zonde en tijdverlies. In mijn ogen zijn het slimme ouders die meteen beseffen dat hun zoon of dochter geen aanleg voor theoretische vakken heeft, maar wel graag met de handen werkt.’

‘Helaas met weinig resultaat. Ik heb het nochtans al vaak gezegd tegen ouders die in zak en as zitten omdat hun zoon niet meekan in het aso: er is niets mis met beroepsonderwijs. (draait zich om) De ingemaakte kast in deze kamer werd gemaakt door een schrijnwerker die goed zijn brood verdient, hè. Ook als je door de natuur minder royaal werd bediend, mag je de armen niet laten hangen.’

‘Net als intelligentie zit schoolmotivatie of leergierigheid voor 40 à 50 procent in de genen. De rest wordt nagenoeg volledig door unieke ervaringen bepaald. Door de individuele leefomgeving dus, collectieve factoren zoals gezin of milieu tellen nauwelijks mee. Die nuance is belangrijk, want anders heb je een perfect alibi voor defaitisme. Nu is het tegendeel waar: het belang van die unieke, individuele ervaringen moet ons aansporen om kansarme kinderen te blijven stimuleren.’

‘Vaak begint het op school of thuismet vage klachten. ‘Hij is lui, hij wil zich niet inspannen.’ Het is in de eerste instantie aan deouders, de school en het Centrum voor Leerlingenbegeleiding (CLB) om naar eenverklaring en een oplossing te zoeken, samen met het kind in kwestie uiteraard.

In onze praktijkzien we de zware dossiers. Concentratiestoornissen zoals ADHD, of psychiatrische stoornissen zoals autisme. Hoe wil je dat een ADHD-kind gemotiveerd blijft, als je in je hele schoolcarrière hebt ondervonden dat je inspannen niet loont, want het lukt toch niet? Maar ernstige situaties kunnen ook een heel andere oorzaak hebben. Verwenning is een groot probleem: we behandelen onze kinderen veel te veel als prinsen en prinsessen.’

‘Ouders leggen de lat zo hoog mogelijk, het liefst van al moet hun kind Latijn-wiskunde volgen. Diezelfde veeleisende ouders doen er tegelijk alles aan om het hun kinderen naar de zin te maken, te beschermen en met applaus te belonen. Met de fiets naar de sportclub? Geen sprake van, mama en papa spelen wel taxi. Op die manier nemen ouders kinderen voortdurend verantwoordelijkheden uit handen. Dan zondig je tegen de autonomieregel, waarover we het net hadden. Ze hebben geen probleemoplossend vermogen, en kunnen niet met kritiek of tegenslag om.

Die aanpak komt vroeg of laat als een boemerang terug bij de ouders. Op school worden de kinderen apathisch, thuis werken ze hun frustraties uit, en ontaardt de situatie soms in regelrechte agressie. Onlangs nam een moeder contact met ons op, radeloos was ze. De verwenningsproblematiek van haar zeventienjarige zoon was compleet uit de hand gelopen. Omdat zo’n situatie niet makkelijk rechtte trekken valt, stelden we een spoedopnamevoor. Tot onze verbijstering pruttelde ze tegen.

Ze vroeg of het niet tot maandag kon wachten, wanthaar zoon had een weekend met de vrienden gepland. Tja, een kwestie van prioriteiten, zeker?’

‘Het wordt pas ernstig als kinderen op school echt afhaken. Als dan de juiste hulp wordt geboden, komt het wel goed. Een puber met een verkeerde studiekeuze kan vaak met een simpele heroriëntering worden geholpen. De echte risico’s zijn kinderen met een voorgeschiedenis, zoals gedragsproblemen of trauma’s. Soms sta je als kinderpsychiater voor verrassingen.

Komt hier een jongen uit het derde middelbaar, compleet schoolmoe. Blijkt dat hij stapelverliefd was op een meisje uit het vijfde dat hem niet zag staan. Het was onmogelijk om zich nog te concentreren, alles stond in het teken van zijn onbereikbare vlam. Die jongen heeft een jaar verloren, maar daarna stond hij weer op de rails. Het hoeft niet altijd dramatisch af te lopen.’

‘Mijn 88-jarige moeder legde als wiskundelerares breuken uit met een taart. Dat isniet meer van deze tijd, je moet creatievetoepassingen zoeken die aansluiten bij de leefwereld van de klas. Gebruik de nieuwe media, laat ze voor kansberekening uitvissen of de Rode Duivels straks de Wereldbeker winnen, dan heb je meteen de halve klas mee. Leraren moeten ook kunnen omgaan met weerstand.

Neem het niet persoonlijk, is mijn advies. Als een klas geen zin heeft, dan zegt dat iets over de kloof tussen de leerstof en hun leefwereld. Toon empathie, en geef bijvoorbeeld op een vrijdagmiddag geen gortdroge theorievakken. Tegelijk moeten we daar ook niet in doorschieten. Kinderen moeten ook leren aanvaarden dat saaie leerstof erbij hoort.’

‘Het is niet zwart-wit, maar ik ben het in grote lijnen eens met die stelling. Waarom moeten kinderen op school leren hoe ze gezond ontbijten? Dat is toch een taak voor de ouders? Een vader van een tweeling met ADHD kwam hier zijn beklag maken. Hij zat thuis uren aan een stuk naast zijn kinderen om ze te helpen met lezen en rekenen, en op school gingen ze van het ene toneelstuk naar de andere uitstap. ‘Ik zou het liever andersom zien,’ zei die vader, ‘dan had ik tijd om zelf eens met mijn kinderen naar het theater te gaan.’

‘Ouders moeten net als leraren beseffen dat pubers geen volwassenen zijn. Hun prioriteiten liggen omgekeerd. Eerst komen de vrienden, de gameconsole, de sportclub, en ver daarachter huiswerk maken of kamer opruimen. Veel ouders proberen hun kinderen te motiveren door met de toekomst te schermen: studeer maar goed, dan zul je later veel verdienen of een spannend beroep uitoefenen. Dat heeft weinig effect, pubers denken niet zo ver vooruit.

We moeten niet per se negatief doen over hun houding, als volwassenen kunnen we er zelfs van leren. Wat bakken wij nog van vriendschap? Veel volwassenen hebben het daar te druk voor. Onderhandelen is de boodschap. Het ideale moment voor huiswerk is meteen na de school, dat is bewezen. Hebben ze liever een ander tijdstip? Ook goed, zolang er afspraken worden gemaakt die nadien ook worden nageleefd. Respect voor autonomie is geen alibi voor een laissez-faire-opvoeding. Kinderen hebben grenzen en structuur nodig.’

‘We nemen dat woord veel te snel in de mond. ‘Je bent verslaafd!’ roepen ouders tegen hun zoon die urenlang zit te gamen ofnaar YouTube kijkt. De kans is groot dat de jongen het verwijt niet begrijpt. ‘Wat doe ik verkeerd? Al mijn vrienden zitten even lang voor het scherm.’ Hij heeft nog gelijk ook. Uit onderzoek naar het schermgebruik van jongeren blijkt dat 5 procent een probleem heeft, en 1 procent is echt verslaafd. Ik wil dat niet wegrelativeren, 1 procent staat nog altijd voor vele honderden jongeren.’

‘Het gaat niet schitterend met de geestelijke gezondheid van onze jongeren. De oorzaken lopen erg uiteen. Er is de druk van de prestatiemaatschappij, en er verschijnen steeds meer etiketten. Concentratiestoornissen bestonden vroeger niet, nu lijkt het wel een epidemie. Pas op, ik ben slecht geplaatst om dat te minimaliseren. Ik heb in mijn kabinet nog maar zelden ouders of kinderen gezien die voor een bagatel kwamen aankloppen.’

‘Ja, en je kunt je suf piekeren over een sluitende verklaring. De hectiek van de maatschappij heeft er zeker mee te maken. Jongeren raken overprikkeld door de constante stroom van indrukken die ze over zich heen krijgen. Zeker nu het internet en sociale netwerken mobiel zijn geworden, houdt het nooit meer op. Maar ook wij volwassenen zijn druk.

We eisen veel van onze kinderen, maar we vinden vaak niet de tijd om ons echt om hen te bekommeren. En intussen zie je de gevestigde gezagspatronen afbrokkelen. Over meneer pastoor hoeven we het niet meer te hebben, maar ook ouders en leraren hebben veel aan autoriteit ingeboet. Vooral kwetsbare jongeren zijn daar het slachtoffer van, want zij hebben nog meer nood aan structuur.’

‘Een motivatiepil, zou dat niet geweldig zijn? Nee dus, die is er niet. En gelukkig maar, want er wordt al genoeg gemedicaliseerd. Een weinig bekend probleem is het gebrek aan slaaphygiëne. Onze kinderen gaan veel te laat slapen, met alle gevolgen van dien voor hun schoolprestaties. Ouders protesteren als ik dat tijdens een consultatie aankaart. De slaapgewoonten van hun kinderen bijsturen? Alstublieft nee, kan ik niet gewoon een pilletje voorschrijven? Ik weiger dat, behalve als er sprake is van een echte stoornis.’

‘Meisjes puberen vroeger en korter, ze zijn gemiddeld twee jaar rijper dan jongens van dezelfde leeftijd. Hun respectieve breinen werken ook anders. Jongens zijn gericht op actie en visuele prikkels, meisjes op taalvaardigheid, een eigenschap die beter bij een schoolomgeving past en die ook verklaart waarom ze sneller verantwoordelijkheid kunnen dragen en over hun toekomst nadenken. Vroeger, toen jongens en meisjes naar verschillende scholen gingen, viel dat niet op. Nu worden die ongeïnteresseerde jongens met hun concentratieproblemen vergeleken met ijverige meisjes in hun klas.’

‘Ik vind van wel. Vroeger was het voornaamste argument voor gemengde scholen dat jongens en meisjes er met elkaar leerden omgaan. Dat klopte, je had vroeger van die achttienjarige jongens die tilt sloegen als ze voor het eerst met een meisje werden geconfronteerd. Maar intussen zijn er buitenschools mogelijkheden zat om contact met het andere geslacht te leggen.

Pas op, met die jongens komt het wel goed hoor. Tussen de 18 en de 21 jaar maken ze de klik. De rede haalt langzamerhand de bovenhand, er ontstaat een toekomstbesef. Het is geen toeval dat kinderen vroeger pas met 21 meerderjarig werden bevonden.’

‘Nee. Hoogbegaafdheid is geen stoornis, het is sowieso een troef. Professor Wouter Duyck, cognitief psycholoog aan de UGent, wees erop dat hoogbegaafden niet meer emotionele problemen hebben dan andere kinderen. Tenzij hun hoogbegaafdheid gepaard gaat met problemen zoals ADHD, maar dat geldt evengoed voor normaal begaafde kinderen. Natuurlijk moet er een aanbod zijn voor hoogbegaafden, net zo goed als voor andere kinderen. Maar dat is nu al het geval: lagere scholen organiseren kangoeroeklassen, en in het middelbaar heb je sowieso een differentiatie door het aanbod van verschillende richtingen.’

‘Ik juich inclusief onderwijs toe. Kinderen met een beperking in de klas zijn een verrijkende ervaring voor de medeleerlingen, uitstekend voor hun sociale en emotionele ontwikkeling. Directies vrezen dat hun leerkrachten overbevraagd worden, en dat het niveau zal zakken. Dat vind ik een enge benadering, al heb ik ook begrip voor de scepsis. De manier waarop het M-decreet wordt uitgevoerd, wekt weinig vertrouwen. De kinderen maken nu al de overstap van het buitengewone naar het reguliere onderwijs, maar de nodige middelen om ze te begeleiden volgen pas later. Het belooft een lastig schooljaar te worden.’

‘De tijd is voorbij dat een leerkracht jaar in, jaar uit dezelfde stof kon geven, met de lesvoorbereiding die hij elke ochtend kant-en-klaar uit de lade kon trekken. Het is maatwerk geworden. Leraren hebben veel vakantie. Wat mij betreft verdienen ze die dubbel en dik, maar tijdens het schooljaar moeten ze bereid zijn keihard te werken.’