Expo: Portraits de la pensée

In Portraits de la pensée (****) in het Paleis voor Schone Kunsten in Rijsel trachten we gedachten te lezen.

In Portraits de la pensée (****) in het Paleis voor Schone Kunsten in Rijsel trachten we gedachten te lezen.

Barok

In het Paleis voor Schone Kunsten in Rijsel snijdt men een inspirerend stukje barok aan. Een opstelling in een vierkant in rood en grijs, warm en koel tegelijk, herbergt 50 portretten uit Spanje, Italië en de Noordelijke Nederlanden. Griekse filosofen en christelijke martelaren werden tijdens de contrareformatie ingezet als gidsen voor het rechte pad. Het humanisme van de socratici, de ironie van de cynici en het stoïcisme van Zeno als hernieuwde fundamenten. Het strenger maken van de moraal en de ontkenning van het lichaam. En lukte dat niet, dan wachtte nog altijd de inquisitie.

Op esthetisch vlak trachtte men de gelovige terug op het juiste spoor te krijgen met realistische kunst die het empathisch vermogen rechtstreeks aanboort. Vooral de invloed van het clair-obscur van Caravaggio deed opgeld. Rijsel biedt een fijne reis doorheen de zeventiende-eeuwse barokcentra van Madrid, Napels, Rome en Utrecht en toont hoe je onuitgesproken gedachten communiceert. Hoe geef je je werk een infuus met inhoud? In principe is dat een probleem waar elke schilder mee geconfronteerd wordt.

Een filosofenblik

Portretten van onder anderen Moreelse, Ter Brugghen, Ribera, Velázquez en Giordano tonen de blik van de filosoof en communiceren zijn onberispelijke gedachtegang. Los van een vijftal mindere inzendingen zijn ze allemaal de moeite waard. Dit is een evenwichtige samenstelling met genoeg werken om als toeschouwer wat mee te gaan in de stream of consciousness die aan de eminente denkers ontsnapt. Een klein werkje van Jan Baptist Weenix voert René Descartes, het denken in eigen persoon, op. Zijn filosofenblik is tegelijk schrander en een beetje hautain.

Men pakt graag uit met de Velázquez (1599-1660) die wat geïsoleerd tentoongesteld wordt. En ook al is zijn Heilige Thomas een mooi werk, het barokke vuurwerk van zijn collega’s bruist net iets heviger. Absolute top zijn bijvoorbeeld de werken van José de Ribera (1591-1652). Maar ook de reeks van de Napolitaan Luca Giordano (1626-1705) is indrukwekkend. De cynische wijsgeren hadden lak aan etiquette, wat zorgt voor een bundeling van karakterkoppen, personages die zo uit Jean-Jacques Annauds The name of the rose, de film naar het boek van Eco, weggeplukt lijken. Alsof een goede filosoof sjofel moet zijn. Het lijkt een beetje op het onzinnig adagium van de romantische kunstenaar die voor zijn kunst, in alle eenzaamheid, moet lijden. Het Palais des Beaux-Arts deed trouwens een uitstekende zaak door van Giordano zo’n tronie ten halven lijve aan te kopen.

Sint-Jan van het Kruis

In het midden van de tentoonstellingsruimte is een installatie rond Sint-Jan van het Kruis van Bill Viola opgesteld. Room for St. John of the Cross (1983) toont de kruipkelder waarin de onfortuinlijke Sint-Jan opgesloten werd. We horen enkel het geluid van de Taag die nabij Toledo stroomt en zien op de muur achter de isolatiecel projecties van besneeuwde bergtoppen. Het water hoorde hij, die bergen zag hij aan zijn geestesoog voorbijgaan. Net dat repetitieve geluid is ook in de rest van de tentoonstellingsruimte niet weg te denken. Zich inleven in de toestand van de heiligman vraagt niet zo veel inspanning, maar het stromende water stoort wel de beleving in de portrettengalerij.

De extatische toestand waarin Sint-Jan zich nu en dan bevond, deed hem jubelen en bracht inspiratie voor de kantieken die hij schreef en waarschijnlijk ook zelf reciteerde. Voor de bezoeker werkt de installatie achtereenvolgens bevreemdend en beklemmend. De eenzame en onmenselijke opsluiting zorgde voor een hoge vlucht van de geest, die droomde van het vliegen over bergen. Lichaam en geest werden zelden stelliger verzinnebeeld.

Portraits de la pensée
Tot 13 juni
Palais des Beaux Arts de Lille

Matthias Depoorter