Een Russische miljardair wil het aanzien van het mondiale voetbal voorgoed veranderen. Chelsea moet de prijzen opstapelen en Roman Abramovitch betaalt. Over de oorsprong van zijn dromen én van zijn miljarden.
In de visie van Roman Abramovitch wordt Chelsea de beste club ter wereld, met een mondiale populariteit. De duizelingwekkende investeringen van de multimiljardair moeten zo snel mogelijk het gewenste resultaat opleveren. De Rus heeft een vooropgezet plan. “Zijn investeringen in Chelsea vormen zijn tickets voor een eeuwige plaats in de geschiedenis”, verklaarden analisten over de geldingsdrang van Abramovitch. “Hij wil met zijn vermogen iets speciaals achterlaten en heeft Chelsea verkozen om zijn ideaal te verwezenlijken.”
Speciaal is zijn bemoeienis met de Engelse club zéker. De ruim 700 miljoen euro die de inmiddels veertigjarige Roman Arkadevitch Abramovitch sinds de zomer van 2003 aan Chelsea spendeerde, maakt hem zeer excentriek. Toch doet hij zijn uiterste best op een normale voorzitter te lijken. Zo bezoekt de Rus vrijwel elk duel van Chelsea, verblijft hij ook gedurende de week regelmatig op Stamford Bridge en laat hij zich dagelijks bijpraten over hoe de zaken er binnen zijn club voorstaan. Abramovitch mag dan vooral een zakenman zijn, een passie voor voetbal bezit hij zeker. Een Engelse cameraploeg filmde hem in 2004 gedurende een hele wedstrijd, puur om zijn reacties op het spel vast te leggen. Een analyse wees uit dat zijn emoties zonder meer oprecht zijn.
Daar houdt meteen elke vergelijking met andere voorzitters op. De enorme logistieke operaties die dagelijks de bewegingen van Abramovitch in goede banen moeten leiden, zijn complex en vrijwel identiek aan de beveiliging van de belangrijkste wereldleiders. Een centrale commandopost houdt 24 uur per dag bij waar de miljardair zich bevindt. Elke meter die Abramovitch aflegt, is vooraf tot in detail besproken. Reist hij naar een uitwedstrijd, dan wordt de kans dat hij na afloop in het verkeer vastloopt tot een minimum beperkt. Niet voor niets vliegt hij bij voorkeur per helikopter, zodat hij ongezien kan terugkeren op zijn landgoed nabij Rogate, zo’n twintig kilometer ten noorden van Portsmouth. Een compleet leger getrainde commando’s en bodyguards is verantwoordelijk voor zijn veiligheid, en de uitrusting van zijn drietal imposante jachten bewijst evenzeer welke status Abramovitch bezit. Zo is het 115 meter lange slagschip Pelorus onder meer uitgerust met kogelvrij glas, een detectiesysteem voor raketten, zeer geavanceerde radarapparatuur en een heuse miniduikboot, voor als de enige ontsnappingsroute onder water ligt. Ook op de meer bescheiden Ecstasea (86 meter) en de Le Grand Blue (113 meter) hoeft Abramovitch geen zorgen te hebben dat hem iets overkomt.
Met een geschat vermogen van zo’n vijftien miljard euro behoort de Rus tot de rijkste tien mannen op aarde. Hij is behalve miljardair en zakenman ook nog politicus, doordat hij sinds 2001 gouverneur is van de afgelegen Siberische provincie Tsjoekotka. Hij behoort tot de intimi van de Russische president Vladimir Poetin, met wie hij nauwe banden onderhoudt. En als eigenaar van twee kolossale vliegtuigen, een Boeing 767 en een Boeing 737 die zijn verbouwd tot vliegende paleizen, reist de verlegen ogende Abramovitch immer first class. Maar wie is hij eigenlijk, wat drijft hem en hoe verkreeg hij zijn enorme fortuin ?
Gorbatsjov
Roman Abramovitch wordt op 24 oktober 1966 geboren in Saratov, een stad aan de Wolga, zo’n zevenhonderd kilometer ten zuidoosten van Moskou. Moeder Irina en vader Arkady wonen weliswaar in het duizend kilometer noordelijker gelegen Syktyvkar, maar moeder staat erop haar eerste kind op de wereld te zetten in de stad waar ze is geboren. Vijftien maanden later besluit ze tijdens haar tweede zwangerschap tot een abortus. Een bloedvergiftiging als complicatie van de ingreep leidt tot haar dood. In het voorjaar van 1969 overlijdt ook Romans vader als gevolg van een bedrijfsongeval. Arkady werkt als hoofd bevoorrading voor een aannemersbedrijf en springt op een dag bij als opzichter op een bouwplaats, wanneer de arm van een grote kraan afbreekt en zijn benen verbrijzelt. Hij sterft ter plekke.
Het is Romans oom Leib die in het veraf gelegen Oechta – op dezelfde breedtegraad als het Noorse Trondheim – gaat zorgen voor diens opvoeding. Leib Abramovitch werkt voor de grootste houtzagerij in de regio, waar hij verantwoordelijk is voor de inkoop van benzine, gereedschappen, olie en overige voorraden. Het is een aantrekkelijke baan voor mensen met durf en inzicht. De salarissen in de oude Sovjet-Unie zijn laag en de kunst is goedkoop grote partijen in te kopen, om een deel van de goederen met winst op de zwarte markt te slijten. Romans oom profiteert optimaal van zijn functie, is in staat zijn neefje redelijk te verwennen en zorgt er tegelijkertijd voor dat de jongen al vroeg leert hoe een slimme handelaar geld kan verdienen. In 1974 stuurt Leib hem naar Moskou, waar Roman Abramovitch betere kansen heeft op een goed leven. De jongen vindt in de Russische hoofdstad onderdak bij een oma. Een andere broer van zijn overleden vader, Abram, zorgt ervoor dat Abramovitch opgroeit als een vlijtige en gedisciplineerde leerling.
De twee ooms zijn er verantwoordelijk voor dat Abramovitch na het voltooien van zijn middelbareschoolopleiding zeer geïnteresseerd is in handel. Vooral de in- en verkoop van natuurlijke hulpbronnen boeit hem in hoge mate. Hij probeert een plaats te verkrijgen op het vooraanstaande Moskouse Goebkininstituut voor Olie en Gas, een technische universiteit. Als hij wordt afgewezen kiest hij voor een studie wegenbouwkunde aan de Hogeschool voor Industrie in Oechta, tot hij eind 1984 een oproep ontvangt voor militaire dienst. Een keihard leven als soldaat blijft Abramovitch bespaard. Hij kan goed overweg met zijn superieuren en heeft het enorme geluk dat de oorlog in Afghanistan, waar tot mei 1988 meer dan honderdduizend Sovjetsoldaten zijn gelegerd, aan hem voorbijgaat. Hij zal tot het eind van zijn diensttijd in 1987 nooit hoeven te vechten.
Als Abramovitch terugkeert in de samenleving is de Sovjet-Unie drastisch veranderd. Vanaf 11 maart 1985 heeft Michail Gorbatsjov als partijleider een geleidelijke politiek van glasnost (openheid) en perestrojka (hervorming) doorgevoerd, waardoor het twee jaar later is toegestaan met handel geld te verdienen. Moedige ondernemers richten het ene bedrijf na het andere op en Abramovitch volgt na het afronden van zijn studie hun voorbeeld. Hij trouwt met zijn vriendin Olga en samen runt het stel een onderneming die onder meer poppen en plastic badeendjes probeert te slijten. Maar ook de verkoop van autobanden en kogelvrije vesten zorgt ervoor dat de slimme Abramovitch als handelaar snel het twintigvoudige verdient van een gemiddeld salaris in de Sovjet-Unie. Dat zijn huwelijk met Olga misloopt doordat hij nauwelijks thuis is, neemt hij op de koop toe.
Jeltsin
Het is Boris Jeltsin die Abramovitch in staat stelt zijn eerste fortuin te vergaren. Enkele vooraanstaande ministers en partijbonzen hebben op 19 augustus 1991 hun leider Gorbatsjov aan de kant gezet, waarna president Jeltsin na enkele chaotische dagen de macht naar zich toetrekt. Jeltsin kan het uiteenvallen van de Sovjet-Unie niet meer voorkomen, maar beteugelt de onrust en voert enkele zeer drastische hervormingen door. Zonder dat de overheid direct de gevolgen overziet, wordt het voor ondernemers mogelijk Russische olie uit te voeren naar het buitenland. Omdat de binnenlandse prijs voor olie een schijntje bedraagt van het bedrag op de buitenlandse markt, kunnen gewiekste ondernemers in korte tijd woekerwinsten behalen. Abramovitch is een van de eersten die erin slaagt een exportvergunning te bemachtigen. Met zijn oliehandel slaagt hij erin zich vanaf 1991 op te werken tot miljonair, met dank aan de toenemende chaos in zijn land en het onvermogen van de Russische regering toezicht uit te oefenen op de eigen grondstoffen. Samen met zijn nieuwe vrouw Irina, een voormalige stewardess van Aeroflot, hoeft Abramovitch zich als een van de weinige Russen geen zorgen te maken over de kosten van het levensonderhoud. Terwijl inflatie, voedselschaarste, criminaliteit en politieke instabiliteit het leven van veel Russen bepalen, groeit het vermogen van Abramovitch immers gestaag. Toch is hij in het voorjaar van 1995 nog relatief onbekend en bezit hij nog lang niet zoveel geld en macht als enkele andere Russen. Zoals bankier Michail Chodorkovski en autohandelaar Boris Berezovski, die macht nastreven en politieke invloed verwerven om hun groeiende welvaart veilig te stellen. Het is de 49-jarige Berezovski die het leven van Abramovitch voorgoed zal veranderen en hem in staat stelt van een bescheiden miljonair uit te groeien tot een van de rijkste mannen op aarde.
Voordat Berezovski en Abramovitch elkaar ontmoeten, heeft in maart 1995 een voor Rusland ingrijpende gebeurtenis plaats. De achtergrond van de complexe verwikkeling is zuiver politiek. Boris Jeltsin heeft in het voorjaar van 1995 zijn eerdere populariteit vrijwel volledig verspeeld. Door tal van oorzaken is er sprake van een oncontroleerbare inflatie en verlangen veel Russen zelfs terug naar het communisme. De financiële situatie in het land is zó schrijnend, dat de overheid op korte termijn niet meer in staat zal zijn de salarissen van veel ambtenaren te betalen. Terwijl in december 1995 nieuwe parlementsverkiezingen gepland staan en de Russen in 1996 een nieuwe president mogen kiezen. Het zorgt zowel in het kamp van Jeltsin als bij de nieuwe rijke elite van Rusland voor groeiende paniek. Communistenleider Gennadi Zjoeganov kan in de opiniepeilingen op grote steun rekenen en wil alle privatiseringen terugdraaien.
Het is topbankier Vladimir Potanin die samen met onder anderen Chodorkovski een plan bedenkt waarvan zowel Jeltsin als de Russische zakenwereld kan profiteren. Zijn ideeën zijn simpel van opzet. Een groep bankiers is bereid de regering direct een bedrag van omgerekend 1,7 miljard euro te lenen, in ruil voor een minderheidsbelang van ten hoogste 49 procent in alle staatsbedrijven die verantwoordelijk zijn voor de productie of winning van olie, gas en metalen. Als onderpand voor de lening moet de Russische staat de resterende 51 procent inbrengen en het recht overdragen daarop te mogen bieden. Voor de politieke macht lijkt het plan bijzonder voordelig. Niet alleen brengt het geld financiële verlichting, de bankiers zeggen tevens toe alles te doen om Jeltsin tijdens de verkiezingen aan een tweede termijn te helpen. Dat het slinkse plan véél voordeliger is voor de top van het Russische bedrijfsleven, blijkt pas later. Niet alleen levert Jeltsin zich volledig uit aan de oligarchen, het is onwaarschijnlijk dat de weinig kredietwaardige overheid de lening ooit kan terugbetalen.
Berezovski grijpt zijn kans. Hij is achter de schermen opgeklommen tot leider van de groep financiers, is als eigenaar van de belangrijke tv-zender ORT machtig en heeft zich opgewerkt tot de kleine kring van intimi rond Boris Jeltsin. Maar hij streeft naar nóg meer rijkdom en macht. Zijn enige probleem is dat hij kennis van de Russische oliewereld ontbeert. Om die reden zoekt hij in de zomer van 1995 toenadering tot de 29-jarige Abramovitch, die op zijn beurt de politieke invloed, ervaring en steun van een oudere mentor goed kan gebruiken. Samen richten ze zich op de veilingen van staatsondernemingen en het duurt niet lang voor het sluwe duo zich voor verhoudingsgewijs geringe bedragen grootaandeelhouder mag noemen van voorname Russische bedrijven.
Poetin
Dat de veilingen niet geheel verlopen volgens algemeen aanvaarde rechtsregels, lijkt een understatement. Het gebruiken van ingewikkelde constructies via vage dochterondernemingen, om zo de schijn op te houden dat verschillende mensen aan een veiling deelnemen terwijl in werkelijkheid slechts één man belangstelling toont, is naar verluidt slechts een van de trucjes. Ook handel met voorkennis, het misleiden van banken en belastingontduiking zouden niet worden geschuwd. Maar in het corrupte, verdeelde en chaotische Rusland bestaat nauwelijks controle. Alles draait om de miljarden euro’s die dankzij de veilingen in de staatskas vloeien en om de gigantische winsten die een klein groepje zakenmannen vervolgens in de boekhouding kan bijschrijven.
Het eerste bedrijf dat mede in handen komt van Abramovitch is olieconcern Sibneft, dat in 1995 ontstaat door enkele raffinaderijen en kleinere oliebedrijven samen te voegen en te koppelen aan Siberische olievelden. Zo ontstaat een van de grootste olieproducenten ter wereld. Zonder dat de Russische overheid zich afvraagt wat de precieze waarde is, betalen Berezovski en Abramovitch in totaal zo’n 175 miljoen euro voor Sibneft. Een jaar later bedraagt alleen al de winst het tienvoudige, en in 2003 zal het bedrijf een geschatte waarde vertegenwoordigen van een slordige twaalf miljard euro. Het valt niet moeilijk te raden waarom Berezovski en Abramovitch binnen enkele jaren uitgroeien tot multimiljardairs. Op soortgelijke wijze verkrijgt het duo aandelen in onder meer de Russische vliegtuigmaatschappij Aeroflot en Omsk Bacon, een varkensslachterij waar jaarlijks honderdduizend varkens hun einde vinden. Abramovitch verwerft in 1998 ook de aandelen van de grootste twee aluminiumconcerns van het land, KrAZ en NkAZ die zullen opgaan in RusAL.
De beide miljardairs verdelen de taken broederlijk. Berezovski houdt zich vanaf 1996 vooral bezig met de politieke controle over de rijkdommen. Als Jeltsin op 3 juli van dat jaar mede dankzij Berezovski de presidentsverkiezingen wint, benoemt hij hem tot vicepresident van de nationale veiligheidsraad. De industrieel neemt tevens zitting in de Doema (het parlement), namens de kleine provincie Karatsjai-Tsjerkessië. Abramovitch is veel minder politiek betrokken. Hij heeft de dagelijkse leiding over de bedrijven en geldt officieel als kassier van Berezovski. Maar ook Abramovitch verblijft regelmatig in het Kremlin of in Jeltsins vakantieverblijf op de Krim. Beiden onderhouden nauwe contacten met de dochter van de president, die als persoonlijk adviseur veel invloed heeft op haar vader.
Het machtsimperium van de oligarchen zal standhouden tot augustus 1999. Tot het aantreden van president Vladimir Poetin kunnen onder anderen Abramovitch, Berezovski en Chodorkovski zich ongestoord verrijken, maar hun bestaan verandert daarna drastisch. De voormalige KGB-chef ziet het als een van zijn voornaamste taken de politieke macht in het land terug te brengen waar die thuishoort.
Dat Abramovitch zich conformeert aan de nieuwe regels in het Kremlin en ogenschijnlijk direct goede banden met Poetin onderhoudt, is niet vreemd. Abramovitch is geen radicaal met politieke idealen, bovendien hebben de twee sympathie voor elkaar. Om die reden gedoogt het Kremlin vanaf 1999 zijn rijkdom, zolang hij geen politieke macht nastreeft en een deel van zijn verkregen miljarden laat terugvloeien in de Russische samenleving. Abramovitch schikt zich in zijn rol. De wil van Poetin trotseren heeft bovendien geen enkele zin. Als Berezovski in augustus 2000 zijn tv-station ORT gebruikt om scherpe kritiek uit te oefenen op Poetins afhandeling van de ramp met atoomonderzeeër Koersk, dwingt de president hem zijn tv-station terug te geven aan de staat. Dreigende vervolging wegens belastingfraude doet Berezovski in 2003 vluchten naar Engeland, waar hij inmiddels politiek asiel heeft gekregen.
Sceptici beweren dat Abramovitch zijn eigen vervolging heeft ‘afgekocht’ door te blijven investeren in Tsjoekotka, dat hij nog steeds dient als gouverneur, en het Russische voetbal een forse financiële injectie te geven. Berezovski zegt in een interview zelfs dat Poetin zijn oude handelspartner op een zeker moment zal aanpakken.
Maar dat lijkt onwaarschijnlijk. Nadat Abramovitch in 2003 het belang van Berezovski in Sibneft heeft overgenomen en daardoor alléén eigenaar wordt van het olieconcern, verkoopt hij eind 2005 het bedrijf voor elf miljard euro terug aan de staat. Sibneft gaat direct op in Gazprom. Via Abramovitch is ook luchtvaartmaatschappij Aeroflot weer in staatshanden gekomen. Poetin heeft niets van Abramovitch te vrezen, de Chelseavoorzitter is hem juist bijzonder van dienst.
Supporters van Chelsea zijn steeds minder bang dat Abramovitch de club als een speeltje ziet waarin hij elk moment zijn interesse kan verliezen. Daarvoor heeft de Rus in ruim drie jaar tijd te veel toewijding getoond in zijn rol als voorzitter. Zijn vele investeringen wil Abramovitch bovendien uitbetaald zien, hij is niet van plan geld te blíjven verliezen. Niet voor niets steekt Abramovitch veel geld en expertise in een ijzersterke jeugdopleiding. Een Russische miljardair kan door invloed van de staat snel zijn macht of geld verliezen. Maar wie tienduizenden kan laten juichen en zorgt voor succes, verovert voor eeuwig een plaats in een voetbalhart. S
door martijn horn
