‘Chauvinisme blijft simpelweg het leidmotief van de wereldpolitiek’

Josep Borrell, de hoge vertegenwoordiger van de Europese Unie voor Buitenlandse Zaken, kreeg de wind van voren toen hij vorige week aan het Europacollege zei dat Europa een tuin te midden van de wildernis van de wereld was. Die uitspraak werd chauvinistisch en zelfs racistisch genoemd. Nochtans heeft Borrell gelijk. We beseffen vaak te weinig hoe uniek en fragiel de combinatie van vrijheid, sociale rechtvaardigheid en voorspoed is waarvan we hier genieten. We beseffen ook te weinig hoezeer dat samenlevingsmodel van buitenaf gecontesteerd wordt.

Inderdaad, er zijn ook veel binnenlandse bedreigingen voor ons samenlevingsmodel, zoals individualisme en kortzichtig beleid. Dat mogen we niet vergeten, maar het ontkracht allerminst dat de rest van de wereld ons doorgaans niet vriendelijk gezind is. Europa staat er met zijn kwetsbare samenlevingsmodel helemaal alleen voor. De gedachte – die nog steeds bij vele politici bestaat – dat globalisering, dialogen, handel en samenwerking met andere grote spelers volstaan om Europa’s positie overeind te houden, getuigt meer van wereldvreemdheid dan de opmerking van Borrell.

Europa staat er met zijn kwetsbare samenlevingsmodel helemaal alleen voor.

Alle grote spelers beschouwen zichzelf ten slotte een beetje als een tuin in de wildernis. Wij kastijden onszelf tot we erbij neervallen met de gedachte dat we eurocentrisch zijn en de wereld door onze eigen bril bekijken. We vinden dat chauvinistisch en hooghartig. Het kan inderdaad chauvinistisch zijn, maar welk land beschouwt zichzelf niet een beetje als het midden van de wereld? Egypte, Babylon, Assyrië, de Chinese Zhou-dynastie: de gedachte een tuin te zijn in het centrum van een grillige omgeving is van alle tijden en beschavingen.

Vandaag is dat niet anders. Wie zondag naar de toespraak van de Chinese president Xi Jinping luisterde, hoorde opnieuw een politieke leider die het model van zijn land als ideaal presenteerde, op de talrijke bedreigingen van buitenaf wees en zijn burgers aanmaande tot alertheid. De Indiase premier Narendra Modi beschouwt de wereld dan weer als een eiland vol hindoes omgeven door andere, veelal vijandige beschavingen: China, de islam en het Westen. En ook de leiders van de Verenigde Staten beweren nog steeds dat het Amerikaanse samenlevingsmodel superieur is en beschermd moet worden.

Dertig jaar globalisering, handel en uitwisselingen heeft zulke plaatsgebonden politieke ideeën nauwelijks vervangen door meer kosmopolitische uitgangspunten. In het nieuwe tijdsgewricht van deglobalisering en fragmentatie zal dat wellicht helemaal niet meer gebeuren. Nationalisme haalt opnieuw de bovenhand en dat gebeurt overal, of we het nu willen of niet. Bepalend daarbij is niet de houding van Europa, die in de internationale politiek niet zo veel voorstelt, maar de houding van de VS en China en de verzuchtingen van de meeste niet-westerse landen die zich meer dan ooit vastklampen aan soevereiniteit en aan invloed, zelfs dominantie over hun buren. Alle staten willen eigenlijk hetzelfde: macht, prestige en invloed over de spelregels. Josep Borrell heeft in dat opzicht ook gelijk als hij waarschuwt dat de wereld Europa niet zal sparen als we macht blijven verliezen.

Zelfkritiek is belangrijk en ik heb er dan ook helemaal geen probleem mee dat de critici de toespraak van Borrell als chauvinistisch beschouwen. Maar chauvinisme blijft simpelweg het leidmotief van de wereldpolitiek. We moeten zelfkritisch zijn om onze samenleving beter te maken en ons te hoeden voor roekeloosheid en arrogantie. Maar we mogen ons met die zelfkritiek niet kapotrelativeren of negeren dat de wereld een nationalistische wildernis blijft. Die houding werkt verlammend. Men kan naar wereldburgerschap blijven streven, maar verwart dit ideaal beter niet met de realiteit.