‘We worden afhankelijk van de dingen die van ons afhangen’

Massimiliano Simons formuleert een aantal vragen die snel een antwoord verdienen, nu ook China experimenteert met cloud seeding, een recente techniek om de regenval boven een bepaald gebied te kunnen controleren. ‘Wat ooit het noodlot was, valt nu onder onze controle.’

‘Europa steelt onze regen’, zo beweerde in 2011 de toenmalige Iraanse president Mahmoud Ahmadinejad. Iran had een periode van grote droogte achter de rug en zocht een zondebok. In 2018 volgde een gelijkaardige bewering van de Iraanse generaal Gholam Reza Jalali, die ditmaal Israël viseerde en sprak over een ‘diefstal van sneeuw en wolken’.

Deze uitspraken werden gretig gedeeld door westerse nieuwsmedia. Er kon weer eens goed gelachen worden. Maar technologie haalt soms de verbeelding in. De afgelopen dagen verscheen het nieuws dat China geen moeite gespaard had bij de viering van het honderdjarig bestaan van de communistische partij. Om de luchtkwaliteit op te krikken sloot China niet enkel nabijgelegen fabrieken, maar schoot het ook zilverjodide de wolken in zodat deze kunstmatig zouden uitregenen. Deze techniek staat bekend als cloud seeding.

China is niet het eerste land dat experimenteert met cloud seeding. Ook in de Verenigde Staten en Europa zijn al experimenten gebeurd. Dichter bij huis had ook het iGEM-studententeam uit Gent in 2020 een project rond cloud seeding. iGEM is een internationale wedstrijd in de synthetische biologie. In 2020 zocht het Gentse team naar een milieuvriendelijker alternatief voor zilverjodide.

Het verschil met de wilde verhalen uit Iran is de schaal. Bovenstaande voorbeelden zijn niet grootschalig genoeg om droogte in een heel land te produceren. Maar de ambities van China zijn groot. Tegen 2025 wil het een experimenteel programma voor weersverandering uitrollen over een oppervlakte groter dan buurland India. We bewegen dus naar een toekomst waar cloud seeding een dagelijkse praktijk wordt. Daarom is het urgent na te denken over hoe zo’n toekomst er uit zal zien.

Meer dan optelsom

De techniek van cloud seeding heeft allerlei beloftevolle toepassingen. In de landbouw kan het droogte en hagelschade vermijden. Het kan ook worden ingezet om water achter stuwdammen op te vangen om zo elektriciteit op te wekken. Verder zijn er experimenten om mist rond luchthavens te doorbreken. Ten slotte kan cloud seeding ook politiek worden ingezet, zoals China dat deed bij de 1-juli-viering, maar ook eerder, bijvoorbeeld bij de Olympische Spelen in 2008.

Tegelijkertijd baart de technologie ook zorgen. Dat bleek uit het interview met klimatoloog Niels Souveryns op Radio 1, dat draaide om de vraag of zilverjodide de lucht in te schieten niet giftig is. We moeten echter vermijden om te vervallen in een optelsom van de positieve en negatieve gevolgen. Zo’n som suggereert misleidend dat een technologie simpelweg wordt toegevoegd aan een maatschappij, die verder hetzelfde blijft. De impact van technologie is ingrijpender. Denk aan zoiets alledaags als een auto of een smartphone. Een maatschappij met of zonder deze technologie ziet er totaal anders uit. Dus in wat voor soort maatschappij zouden wij leven als cloud seeding wijdverspreid raakt?

Operatie Popeye

Allereerst zijn er militaire toepassingen van cloud seeding. De technologie kan worden ingezet om regen te stelen van andere landen, zoals Iran al vreesde. Maar omgekeerd kan het ook uitgewerkt worden om je buur een dosis hagel te sturen. Dat klinkt vergezocht, maar er zijn historische precedenten. Tijdens de Vietnamoorlog werkte de Verenigde Staten bijvoorbeeld aan operatie Popeye. Het doel was om het regenseizoen te verlengen om de Noord-Vietnamese militaire bevoorrading te verstoren door wegdek te verzachten en aardverschuivingen te veroorzaken. De onthulling van dat plan resulteerde in 1977 in de milieumodificatieconventie (ENMOD), die militair gebruik van dit soort technologieën verbood. Maar niet alle landen ondertekende dit verdrag. Frankrijk, Saoedi-Arabië en Zuid-Afrika zijn opvallende afwezigen.

In de toekomst zullen ook private spelers met de technologie aan de slag gaan. Ook hier kan een spel tussen bedrijven ontstaan rond het sturen en stelen van neerslag. Dat hoeft niet noodzakelijk bewust te gebeuren, maar kan een gevolg zijn van ‘overbevissing’: alle wolken in de buurt kunnen opgebruikt zijn vooraleer ze tot bij jou raken. Cloud seeding kan dus ongelijkheid creëren: wie heeft er toegang tot deze technologie? En wie kan het zich permitteren?

Moral hazard

Elk jaar sterven mensen aan droogte of door zware regenval. Traditioneel wordt dat weggezet als overmacht. Als cloud seeding een courante praktijk wordt, kan het echter gebeuren dat iemand sterft door toedoen van deze technologie of juist door het nalaten ervan gebruik te maken. In die zin werpt cloud seeding nieuwe vragen op rond verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid. Wat ooit het noodlot was, valt nu onder onze controle.

Cloud seeding beroert ook de collectieve verantwoordelijkheid. Als rijke landen neerslag kunnen controleren, ontstaat een nieuwe moral hazard: ze verliezen een prikkel om klimaatverandering te bestrijden, aangezien ze regen in eigen land kunnen garanderen. Het politieke probleem van klimaatverandering verdwijnt onder een technofix, juist zoals een hittegolf minder opvalt als je de airco kan aanzetten.

Deze kwesties draaien rond de vraag naar beheersing: terwijl het weer iets was dat ons overkwam, krijgen we er nu meer controle over. Die controle zorgt voor meer verantwoordelijkheid. Nieuwe technologie creëert nieuwe keuzes, keuzes die we moeten maken. Terwijl een droogte vroeger het noodlot was, maakt cloud seeding daar een keuze van waarop iemand kan worden aangesproken.

Van emancipatie naar afhankelijkheid

Het verhaal van cloud seeding wordt vaak verteld in de vorm van een emancipatie: we krijgen meer zeggenschap over onze omgeving. Maar tegelijkertijd creëert het ook nieuwe afhankelijkheden. Als je inzet op cloud seeding, maak je jezelf ook een afhankelijkheid van deze technologie: mocht de technologie wegvallen, dan zou voedsel- of energievoorziening in de problemen kunnen komen. De technologie steunt bovendien op een sociale stabiliteit: cloud seeding als langdurige strategie vraagt om een robuust politiek en juridisch kader. Onder welk wettelijk kader mag de technologie gebruikt worden? Wie bouwt de nodige infrastructuur op om de technologie mogelijk te maken? Als we onze voedsel- of energievoorziening er afhankelijk van maken, moet je verder garanderen dat ook de volgende generaties deze technologie zullen blijven onderhouden. We worden zo afhankelijk van toekomstige generaties, en zij van ons.

In die zin leidt technologie niet altijd tot verlossing. Zoals de Franse filosoof Michel Serres het paradoxaal uitdrukte: We worden meer en meer afhankelijk van dingen die van ons afhangen. We bevrijden ons misschien wel van de natuur, maar enkel om meteen in de boeien geslagen te worden door een reeks maatschappelijke keuzes. Laat ons dus nadenken over van welke maatschappij we afhankelijk willen worden.