Taalkundigen hebben zogenaamde ‘zwarte gaten’ in de Nederlandse taal in kaart gebracht die verklaren hoe de menselijke geest de wereld rondom ons vertaalt in woorden.
Iemand kan gehuwd zijn, en ook het tegendeel, ongehuwd. Maar terwijl je gehuwd al naargelang kan vervangen door echtgenoot of echtgenote, bestaat voor die laatste termen geen non-echtgenoot of non-echtgenote als tegenhanger. Deze woorden ontbreken dus in de woordenschat van het Nederlands.
Dany Jaspers (KU Leuven) en Pieter Seuren (Max Planckinstituut voor psycholinguïstiek, Nijmegen) hebben een systematiek ontdekt in het voorkomen van dit soort “lexicale gaten”. Deze ontdekking helpt verklaren hoe de menselijke geest de wereld rondom ons vertaalt in concepten en woorden.
Seuren en Jaspers ontdekten dat veel verwante betekenissen via oppositie of tegenstelling georganiseerd zijn, maar dat er soms geen natuurlijke tegenhangers voorkomen. Zulke “woordgaten” zijn met wat verbeelding te vergelijken met zwarte gaten zoals we die kennen in de sterrenkunde; je kan ze per definitie niet rechtstreeks waarnemen, maar alleen indirect, door het systematisch ontbreken van woorden die, abstract gezien, hadden kunnen bestaan.
Wat Seuren en Jaspers vaststellen is dat woorden als non-echtgenoot en non-echtgenote in natuurlijke taal niet blijken te bestaan. Gehuwd en ongehuwd vormen de begintegenstelling en die is contradictorisch van aard: je kan als huwbare persoon niet tegelijk gehuwd en ongehuwd zijn, maar evenmin geen van beide (noch gehuwd, noch ongehuwd).
We denken in beperkte kaders
De tweede tegenstelling, tussen echtgenoot en echtgenote, bouwt voort op de eerste: de concepten achter deze woorden zijn een verdere uitdieping van het concept “gehuwd”. De relatie tussen echtgenoot en echtgenote is binnen het domein van de huwbare personen niet contradictorisch, maar contrair: je kan niet allebei tegelijk zijn, maar je kan nu wel iets daarbuiten zijn, dat noch echtgenoot is noch echtgenote, namelijk als je ongehuwd bent. Maar wat systematisch niet kan, is één product van de tweede tegenstelling samensmelten met ongehuwd tot een nieuw natuurlijk woord.
Volgens de auteurs wijzen de resultaten van hun onderzoek op een algemeen principe in het menselijk denken: we denken in beperkte kaders (“domeinen”). Deze kaders ontstaan steeds uit een opsplitsing van een reeds gegeven domein als resultaat van verdere denkactiviteit. Deze bevindingen zijn heel vernieuwend en wijzen, zowel methodologisch als inhoudelijk, een pad dat in de taalwetenschap grote perspectieven kan bieden.
De resultaten van het onderzoek worden in september gepubliceerd in het toonaangevende taalkundige tijdschrift “Language”. (Belga/TE)
