Moeten we het poliovirus opnieuw vrezen? ‘Het is niet uitgesloten dat er ook in België gevallen zijn’

Virologen roepen de overheid op om het rioolwater in ons land te screenen op het poliovirus. Is het virus aan een opmars bezig? ‘We mogen nooit zelfgenoegzaam’, waarschuwt Marc-Alain Widdowson van het Tropisch Instituut.

Polio of kinderverlamming was ooit een van de meest gevreesde kinderziektes, maar is dankzij de grootschalige vaccinatiecampagne van kinderen door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) uitgeroeid verklaard in Europa in 2002. Slechts in enkele landen in Azië en Afrika komt het extreem besmettelijke darmvirus nog voor. Dat betekent dat ook de rest van de wereld nog niet uit de gevarenzone is.

In de meeste gevallen (90 tot 95 procent) is de zenuwinfectie asymptomatisch, dat wil zeggen dat ze geen symptomen veroorzaakt. In zeldzamere gevallen treden symptomen op die ernstig kunnen zijn, zoals spierverlamming en hersenvliesontsteking. In juli liep een ongevaccineerde Amerikaan in New York door een infectie een verlamming op en is het virus teruggevonden in rioolwater in New York, Londen en Jeruzalem.

Is het een verrassing dat het poliovirus opduikt in het afvalwater in westerse landen?

Marc-Alain Widdowson, directeur van het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen: ‘Het is onverwacht, maar biologisch gezien niet geheel verrassend. Virussen bedenken altijd wel weer iets nieuws en kunnen ons steeds verrassen. We mogen nooit zelfgenoegzaam zijn als het over infectieziekten gaat. Polio lijkt een ziekte uit het verleden of iets wat alleen nog in de tropen voorkomt, maar plots staat het opnieuw aan onze voordeur. Ook al zijn er in Europa geen bevestigde gevallen van verlamming, toch is dit een zorgwekkende evolutie die nauwgezet moet worden opgevolgd.’

Hoe komt het dat het virus opnieuw opduikt?

Widdowson: ‘Het virus dat we nu zien in het afvalwater en waar we ons zorgen over maken is het “vaccine-derived poliovirus” of VDPV. Dat is een virus dat uitgescheiden is door iemand die onlangs tegen polio werd gevaccineerd met een afgezwakt, maar nog steeds levende vorm van het virus. Het nadeel is dat dit vaccinvirus in zeldzame gevallen weer actief kan worden en muteren en dan circuleren onder ongevaccineerden personen. Het kan gelijkenissen gaan vertonen met het oorspronkelijke poliovirus en alsnog verlamming uitlokken. Daarnaast heb je ook nog drie types van het wilde poliovirus, twee types zijn uitgeroeid, maar poliovirus type 1 komt nog voor in een gebied op de grens tussen Afghanistan en Pakistan. In het verleden is dit type slechts sporadisch verspreid geraakt in andere delen van de wereld, zoals Malawi en Mozambique. Maar die uitbraken zijn onder controle.’

De Britse gezondheidsautoriteiten spreken van een “nationaal incident”, de  Amerikanen hebben het over de “grootste poliodreiging in lange tijd”. Moeten we beducht zijn?

Widdowson: ‘Er is geen reden tot paniek. Het risico dat polio een endemisch probleem wordt in Europa en de Verenigde Staten is zeer beperkt, maar waar de Britse en Amerikaanse autoriteiten zich vooral voor willen behoeden, is dat het virus blijft circuleren bij onder-gevaccineerde bevolkingsgroepen, die verlamming kunnen ontwikkelen.’

Is het ook mogelijk dat het afgeleide poliovirus uit het vaccin ook in het afvalwater in België zit?

Widdowson: ‘Het is niet uitgesloten dat VDPV in België circuleert en zich dus in ons afvalwater bevindt. Het is daarom van extreem belang dat de situatie voortdurend wordt opgevolgd. Het vaccinatiebereik is in België op de meeste plaatsen gemiddeld erg hoog, dus we hopen dat dat voldoende zal zijn om een eventuele VDPV-uitbraak geen kans te geven in de maatschappij. Maar ook wat die vaccinatie betreft, rusten we beter niet te veel op onze lauweren. We missen nog altijd groepen mensen, zoals religieuze minderheden of mensen die om andere redenen vaccinatie weigeren.’

Waarom worden er afgezwakte, nog steeds levende virussen gebruikt voor het poliovaccin?

Widdowson: ‘Er bestaan twee goede poliovaccins: het ‘Inactivated Polio Vaccin’ of IPV maakt gebruik van een dood poliovirus om immuniteit op te wekken. Het ‘Oral Polio Vaccin’ of OPV bevat een levend, maar verzwakt, virus. OPV heeft het voordeel dat het de verspreiding van polio tegengaat omdat de gevaccineerden het vaccinvirus uitscheiden via de ontlasting en zo niet-gevaccineerden in de omgeving worden blootgesteld. Dat was vooral in het begin van de wereldwijde vaccinatieprogramma’s een goede zaak. Op die manier kon het vaccin indirect familieleden tegen wilde polio immuniseren wanneer ze met de ontlasting in contact kwamen. Nu we tegenwoordig zeer lage aantallen poliopatiënten kennen, begint dit fenomeen stilaan als een groter probleem beschouwd te worden.’

Kan het bestaande orale poliovaccin veiliger gemaakt worden?

Widdowson: ‘Er is al een en ander gebeurd. Omdat de meerderheid van VDPV afgeleid is van het type-2 poliovirus, bevat het OPV-vaccin sinds 2016 enkel nog maar type 1 en type 3. Daarnaast schakelen steeds meer landen over naar het IPV-vaccin met het dode virus. België deed dat al in 2001. De bedoeling is om op termijn wereldwijd enkel nog IPV te gebruiken. Maar daar schuilt nu net een vervelend probleem. Wanneer je vandaag een uitbraak hebt van VDPV, moet je opnieuw het vaccin gebruiken dat aanvankelijk het probleem heeft uitgelokt, namelijk het orale vaccin met de type 2-stam. Op die manier voeg je weer meer vaccinvirus toe dat op zijn beurt weer opnieuw kan muteren. Dat maakt het poliovaccinatieprogramma zo’n ingewikkelde kwestie. Gelukkig is er nu ook een nieuw oraal vaccin met een type-2-stam die niet meer zo muteerbaar is. Dat wordt onder meer door het team van vaccinoloog Pierre van Damme getest.’

Voor de definitieve uitbanning van polio is vooral de poliobestrijding in Pakistan en Afghanistan cruciaal. Hoever staan we daarmee?

Widdowson: ‘Het is belangrijk dat vaccinatieteams kunnen blijven opereren in het grensgebied tussen Pakistan en Afghanistan, waar wilde polio nog een endemische ziekte is. Dat is een logistiek huzarenstukje omdat het om een conflictregio gaat waar de taliban de macht heeft. Bovendien staat de bevolking achterdochtig tegenover die vaccinatieteams omdat ze vrezen dat het spionnen zijn. Dat is te betreuren, want vaccinatieprogramma’s moeten boven politiek en conflict staan. Als we de ziekte kunnen uitroeien, zou dat een ongelooflijk succes zijn. Het wilde poliovirus zou dan de derde infectieziekte ooit zijn, na de pokken en de veeziekte ‘runderpest’, dat door de mens de kop is ingedrukt.’