Het aantal gevallen van huidkanker blijft stijgen in ons land. Bij vrouwen tussen 15 en 29 jaar is het gevaarlijke melanoom zelfs de meest voorkomende kanker. Wetenschappers hopen nu op een mRNA-vaccin (zoals het coronavaccin) om die evolutie een halt toe te roepen.
Tot in de negentiende eeuw waren bruingebrande lichaamsdelen voorbehouden aan het klootjesvolk. Mensen die het zich konden permitteren om niet op het land te werken, wilden vooral niet de indruk wekken dat ze dat wel moesten doen. Ze bleven dus zo veel mogelijk uit de zon. En als ze toch eens buiten moesten flaneren, bedekten ze zich – handschoenen inbegrepen – om maagdelijk blank te blijven.
In de loop van de twintigste eeuw drong het besef door dat de zon wel eens gezond kon zijn. Nieuwe transportmiddelen maakten reizen mogelijk, bijvoorbeeld naar de kust, waardoor strandvakanties populair werden. In sanatoria aan zee genoten chronisch zieke mensen van de gezonde lucht en de zon.
Zoals in de geschiedenis van het mensdom wel vaker gebeurt, sloeg de slinger vervolgens te ver door. Overmatig zonnebaden verhoogde in de almaar ouder wordende bevolking het risico op kanker, met name huidkanker. Ondanks de talloze campagnes die waarschuwen voor de mogelijk dodelijke gevolgen van te veel blootstelling aan de zon, blijft het aantal huidkankers ook nu nog toenemen.
In de internationale editie van The Journal of the American Academy of Dermatology verscheen een verslag dat concludeerde dat wereldwijd een op drie gediagnosticeerde kankers vandaag een huidkanker is. Driekwart daarvan zijn zogenaamde basocellulaire kankers – hun frequentie van voorkomen steeg tussen 1990 en 2017 met 78 procent. Een vijfde zijn spinocellulaire kankers, wier incidentie in dezelfde periode met liefst 310 procent toenam. Het verschil tussen beide is vooral te wijten aan het type huidcel waarin de kanker zich manifesteert. Spinocellulaire kankers zaaien iets gemakkelijker uit dan basocellulaire, maar beide worden standaard als ‘doorgaans goedaardig’ gelabeld.
Vitamine D wordt in de huid aangemaakt door de zon en heeft een beschermend effect tegen huidkanker.
57.000 doden
Het derde belangrijke huidkankertype is het melanoom, dat veel kwaadaardiger is. Vooral als het vrij laat ontdekt en behandeld wordt, is het risico op overlijden reëel. Een verslag in JAMA Dermatology rekende voor dat er wereldwijd elk jaar 325.000 nieuwe melanoomgevallen geregistreerd worden. De kanker doodt jaarlijks 57.000 mensen. Zijn frequentie van voorkomen lag in 2020 41 procent hoger dan in 2012. Het artikel presenteerde prognoses voor 2040: de frequentie zou toenemen naar 510.000 gevallen per jaar (een stijging met 50 procent) en het aantal sterfgevallen naar 96.000 (68 procent meer).
Australië is het continent met de hoogste overlast veroorzaakt door huidkanker. Het is er heel zonnig en de bevolking bestaat voor een groot deel uit vrij recent geïmmigreerde blanken, wier huid niet goed is aangepast aan overmatige zon. Bovendien heerst er een sterke, sportieve lichaams- en strandcultuur. West-Europa is de tweede meest getroffen regio in de wereld, gevolgd door Noord-Amerika. In Afrika en Azië zou huidkanker weinig problemen veroorzaken, hoewel het er door gebrekkige gezondheidszorg niet altijd gemakkelijk is om betrouwbare cijfers te verzamelen. Maar de huid van de bevolking is er beter gewapend om met zon om te gaan dan elders in de wereld.
Cijfers uit Belgische kankercentra leren dat er bij ons tegenwoordig jaarlijks zo’n 40.000 nieuwe gevallen van huidkanker worden opgetekend. Meer dan 90 procent daarvan wordt als ‘non-melanoom’ geklasseerd, dus in principe goedaardig. De kans op overlijden aan die kankers is klein, zeker in verhouding tot hun voorkomen. Voor de 7 tot 9 procent melanomen in het huidkankerpakket (voor respectievelijk mannen en vrouwen) ligt het wat anders: zij veroorzaken in ons land bijna vierhonderd overlijdens per jaar.
De kans op kanker neemt toe met de leeftijd, maar toch manifesteert huidkanker zich in vergelijking met andere kankers geregeld op jongere leeftijd. Een op de vijf Belgen krijgt huidkanker voor hij of zij 75 jaar is. Uitzonderlijk en verontrustend is dat melanoom de meest voorkomende kanker bij vrouwen tussen 15 en 29 jaar is. Ook in ons land wordt verwacht dat de incidentie van huidkanker zal blijven stijgen, met 5 procent (voor melanoom) tot 10 procent (voor basocellulaire huidkankers) per jaar. Dat is vooral een gevolg van de vergrijzing en van een verbeterende registratie.
De huid is het grootste orgaan van ons lichaam. Ondanks het grote oppervlak aan cellen blijft het overlijden door huidkanker laag in vergelijking met andere kankertypes – de top drie van dodelijkste kankers ter wereld zijn long-, borst- en leverkanker. Het kankervormende basismechanisme is bekend: ultravioletstralen van de zon veroorzaken mutaties in het DNA van huidcellen, die ertoe kunnen leiden dat ze kankerverwekkend worden. Vooral zonnebrand is gevaarlijk: cijfers wijzen uit dat als je meer dan eens per twee jaar verbrandt, je risico op de ontwikkeling van een melanoom verdrievoudigt.
Gemakkelijk uitzaaien
Melanomen zijn vooral gevaarlijk omdat ze gemakkelijk uitzaaien naar andere organen. Ze produceren onder meer eiwitten die hun verspreiding in andere cellen vergemakkelijken. Daarbij zorgen ze voor verrassingen. Een recente studie in Cancer Discovery stelde dat ze, als ze in de hersenen raken, profiteren van een soort samenwerking met een eiwit (beta-amyloïd) dat een grote rol speelt in de ziekte van Alzheimer. Het eiwit remt de werking van de afweer, waardoor de kankercellen minder gemakkelijk geliquideerd worden en zich gemakkelijker kunnen settelen. Bij patiënten in een vergevorderde fase van alzheimer dringen melanomen het frequentst van alle kankers de hersenen binnen.
Wetenschappers hebben de biologie van de gevaarlijke melanoomontwikkeling vrij goed in kaart gebracht. Melanomen ontstaan in melanocyten: de huidcellen die het donkere pigment produceren dat onder meer natuurlijke bescherming tegen zonnestralen biedt. Niet zelden krijgen de cellen te kampen met een boost in de productie van zogenaamde vrije zuurstofradicalen na overmatige blootstelling aan ultravioletstralen. De radicalen zijn moleculen die als gevolg van stressreacties een elektron kwijtspelen. Ze proberen dat verlies te compenseren door elektronen van andere moleculen te ‘stelen’. Het recuperatieproces kan schade aan het DNA veroorzaken.
Er zijn twee types mutaties die cellen kankerachtig maken: erfelijke en niet-erfelijke. De niet-erfelijke mutaties vormen 90 procent van de gevallen. Er is een reeks mutaties beschreven die een rechtstreeks gevolg zijn van de schadelijke werking van ultravioletstralen. Belangrijk zijn fouten die leiden tot veranderingen in een moleculaire kettingreactie die verantwoordelijk is voor het transport van boodschappermoleculen van buiten de cel naar de celkern, waar ze de overschrijving van DNA in bruikbare eiwitten moeten stimuleren. De eiwitten bevorderen onder meer celdeling en -groei. Als daarbij iets misloopt, is tumorvorming een van de mogelijke gevolgen.
Het gaat meestal om ingewikkelde moleculaire reacties, die veel verschillende manieren hebben om zich te manifesteren én om de mist in te gaan. Dat blijkt ook uit onderzoek van genetisch bezwaarde huidkankerpatiënten. Er zijn families met een lange geschiedenis van huidkankerproblemen, die een gevolg zijn van genetische fouten die van de ene generatie op de andere worden doorgegeven – het zou om tussen 8 en 12 procent van de huidkankerpatiënten gaan. De mutaties verschillen van familie tot familie, maar een regelmatig weerkerende fout bevindt zich in een gen met een tumoronderdrukkende werking. Als er een fout in zit, sputtert die werking.
Blauwe ogen
In Nature Communications verscheen een studie die het aantal genetische risicoplekken voor spinocellulaire huidkanker in ons genoom opdreef van 14 naar 22. Een dunne huid, blauwe ogen en bruin haar zijn gelinkt aan de probleemzones. Ze vormen samen echter slechts 8,5 procent van de genetische risico’s voor deze vorm van kanker – er is dus veel meer in het spel. Kankervorming is een complexe aangelegenheid, wat het moeilijker maakt om er efficiënte standaardbehandelingen tegen te ontwikkelen.
Leeftijd is met 55 procent de grootste individuele risicofactor op het ontwikkelen van huidkanker, berichtte Annals of Oncology onlangs. Op de tweede plek stond, met 18 procent, de donkerte van de huid: hoe donkerder, hoe minder kans op mutaties, want de beschermende factor tegen de schadelijke effecten van ultravioletstralen is dan groter. Zelfs de erfelijke kankerrisicofactoren komen meer tot uiting op oudere leeftijd. Een voor de hand liggende verklaring is dat de DNA-herstelmechanismen minder efficiënt worden met het verouderen. Ook mensen met een verzwakte afweer lopen extra risico op huid- en andere kankers.
Minder bekend is dat er een beschermende rol kan zijn weggelegd voor de bacteriën op onze huid. Niet alleen onze darmen bevatten een microbioom, ook de huid. Onderzoek heeft uitgewezen dat een mens elk uur gemiddeld zo’n 37 miljoen huidbacteriën afgooit – die komen doorgaans in de lucht terecht. Elk individu heeft zijn eigen, vrij stabiele huidmicrobioom. Het zou een rol spelen in de bescherming tegen schadelijke zonnestralen. Een studie in Science Translational Medicine stelde zelfs dat sommige van die bacteriën tumorbestrijdende capaciteiten hebben, wat maakt dat ze eventueel als een soort zalf kunnen worden aangewend of in zonnecrèmes kunnen worden ingebracht voor extra bescherming.
De eerste zonnecrèmes kwamen in de jaren 1920 op de markt. In de tweede helft van de vorige eeuw werden ze heel populair. Maar ze worden niet langer als zaligmakend beschouwd, onder meer omdat nogal wat mensen ze niet correct en niet frequent genoeg gebruiken. Bovendien beschermen ze niet tegen alle ultravioletstralen. Vandaar dat het advies voor veilig zonnen werd bijgestuurd: beter meer lichaamsbedekkende kledij dan overal zonnecrème.
Volgens New Scientist zijn er ook vragen over de veiligheid van bovenmatig gebruik van zonnecrèmes, nu gebleken is dat nogal wat stoffen uit de crèmes door de huid dringen en in de bloedbaan terecht kunnen komen. Producenten schermen met het feit dat de veiligheid van alle stoffen in hun crèmes rigoureus is getest, en dat er na tientallen jaren van zonnecrèmegebruik geen noemenswaardige gezondheidsproblemen zijn opgedoken. Toch stellen sommige wetenschappers zich de vraag of bepaalde componenten uit zonnecrèmes zelf niet kankerverwekkend kunnen zijn. Met de beschikbare gegevens zouden crèmes op basis van zinkoxide of titaniumdioxide het veiligst zijn.
Vitamine D
Er woedt ook een intrigerend debat over de vraag in welke mate het voortdurend afschermen van de huid tegen de zon negatieve effecten kan hebben, in de veronderstelling dat zonnestralen gezond kunnen zijn. Een verslag in Nature wees op het beschermende effect van vitamine D in de huid tegen huidkanker. Vitamine D speelt in ons lichaam ook een belangrijke rol in beender- en tandvorming, en in de regulatie van ons cardiovasculaire welzijn en de efficiëntie van onze afweer.
Maar vitamine D wordt in de huid gemaakt als reactie op zonnestralen, wat wetenschappers opzadelt met de paradox dat een gemiddelde blootstelling aan zonnestralen de huid kan beschermen tegen de gevolgen van extreme blootstelling. Het blijft belangrijker om regelmatig buiten en in de zon te komen dan je er compleet van af te sluiten – zeker rond het middaguur zijn de omstandigheden geschikt voor vitamine D-productie. Zelfs gebruik van zonnecrèmes blijft aanbevolen, want de meeste mensen gebruiken er te weinig van om de productie van vitamine D substantieel te hinderen. Voor mensen die een diagnose van melanoom kregen, wordt wel aanbevolen het risico niet nog te vergroten – ze zouden voordeel kunnen halen uit het innemen van vitamine D als voedingssupplement.
Zelfs losgekoppeld van hun effect op de vitamine D-productie zouden zonnestralen op onze huid gunstig zijn, onder meer door een licht dempend effect op de werking van ons afweersysteem (wat de vorming van huidkanker dan weer in de hand kan werken). In het algemeen zou een wat relaxtere afweer gunstig zijn voor ons lichaam, want nogal wat gezondheidsproblemen zijn een gevolg van een overactieve afweer. Studies uit Zweden wezen uit dat vrouwen die meer in de zon lopen, gemiddeld twee jaar langer leven dan andere vrouwen, omdat ze een wat kleinere kans hebben om te sterven aan ziektes die niets met kanker te maken hebben. De zon zou in de huid onder meer een stof activeren die een milderend effect op onze bloeddruk heeft.
Wetenschappers zoeken intensief naar middelen om huidkanker te bestrijden. De kankerplek wegsnijden is de standaardingreep. Als er een risico is op uitzaaiingen, worden radio- en chemotherapie ingeschakeld. Zoals in veel kankeronderzoek wordt er gekeken naar de mogelijkheid van vaccinatie. The Journal of Investigative Dermatology presenteerde de optie van een mRNA-vaccin tegen huidkanker – een variant op de succesvolle technologie die het coronavirus deels onder controle kreeg. In dit geval zou het vaccin de productie stimuleren van het eiwit TR1, dat in huidcellen de acties van vrije zuurstofradicalen, die zo schadelijk kunnen zijn, helpt tegen te gaan. Voorlopig gaat het om een concept, dat nog uitgebreid moet worden getest voor het eventueel tot de productie van een geneesmiddel kan leiden. Maar het kan mogelijk hét preventiemiddel tegen huidkanker te worden.
