In Engeland overleed John Gurdon. De ontwikkelingsbioloog is de vader van de celtherapie en het stamcelonderzoek.
Gurdon groeit op in Surrey, in het zuiden van Engeland. Zijn moeder is lerares lichamelijke opvoeding. Zijn vader een vroegere rijsthandelaar en bankier in Azië die – goed veertig – al renteniert, en als vrijwilliger juridische teksten omzet in braille. De solitaire jongen wisselt op zijn achtste van privéschool omdat een onderwijzer hem inschat als ‘verstandelijk beperkt’.
Belachelijk
John verzamelt vlinders en kweekt rupsen. Maar later, in de onderwijsinstelling die hem klaarstoomt voor Eton College, scoort hij voor biologie het slechtst van alle 250 leerlingen. ‘Ik geloof dat hij wetenschapper wil worden’, rapporteert zijn leraar. ‘Op basis hiervan is dat nogal belachelijk.’ Hij vliegt naar de afdeling Latijn-Grieks en krijgt de volgende drie jaar geen uur wetenschappen meer. Als de knaap daarna toch voor dierkunde in Oxford kiest, legt de universiteit hem daarom twee bijkomende, voorbereidende leerjaren op.
Een onderwijzer schat hem in als ‘verstandelijk beperkt’.
Na zijn master wil Gurdon zich dolgraag specialiseren in insecten, maar een kregelige decaan laat hem de afdeling entomologie van Oxford niet in. Wel kan hij bij de uit Sint-Petersburg aangespoelde vorser Michaïl Fischberg doctoreren als ontwikkelingsbioloog. Daar leert hij intrigerende enigma’s herleiden tot simpele vragen.
Hij pikt het onderzoek op van twee gerenommeerde Amerikaanse collega’s die jarenlang vergeefs aan celtransplantatie bij kikkers werkten. Gurdon bedenkt eigen technieken en gereedschap om beter te doen. In 1958, nauwelijks 25, brengt hij het ondenkbare voor elkaar: bij een klauwkikker vervangt hij de kern van een eicel door die van een darmcel. Die herprogrammeert zich en na 726 pogingen krijgt de vorser uit de darmcellen tien gezonde, gekloonde kikkers.
Dit is de heilige graal. Biologen geloven tot dan dat volwassen cellen alleen een specifieke functie vervullen, in de darmen, de longen, het hart,… Gurdon bewijst dat het DNA in elke kern informatie bevat om die cel een totaal andere richting uit te sturen. Ook het herstel van organen – zelfs het kweken ervan – blijkt nu niet langer sciencefiction. De grote roem komt evenwel niet meteen. De Brit treuzelt met zijn proefschrift. Rijdt de Amerikaanse Route 66 af met een versleten Cadillac. Werkt een jaar in Californië. De publicatie van zijn thesis veroorzaakt weinig deining.
Nieuwsgierig
Gurdon begint aan een puike academische carrière in Oxford. Aan administratie heeft hij een broertje dood. Lesgeven doet hij mondjesmaat. Onderzoek is zijn ding. Na tien jaar belooft Cambridge hem ruimere budgetten. Hij verkast en hangt in zijn studiekamer het fameuze schoolrapport over biologie op. ‘Als een onderzoek nergens toe leidt, bekijk ik dat en denk even: misschien had die leraar toch gelijk.’
Pas in de jaren zeventig beseft de wereld de draagwijdte van zijn bevindingen. Een decennium later regent het internationale prijzen. Dan klonen Schotse onderzoekers het schaap Dolly, ondenkbaar zonder de klauwkikkers. In 2000 gaat de prof met emeritaat, maar hij blijft fulltime aan het werk in zijn lab. Pas in 2012 krijgt Gurdon – rijkelijk laat – de Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde samen met zijn Japanse collega Shinya Yamanaka. Die ontdekt dat een beperkt aantal genen een cel kan laten ontwikkelen tot een stamcel.
Zelfs als hij al in de negentig is, experimenteert Gurdon elke dinsdag en woensdag nog in het instituut dat intussen zijn naam draagt. Skiën en snelle auto’s zijn er niet meer bij. Wel veel wandelen. De bereisde prof haat buitenlands eten, gaat nooit naar theater of een muziekvoorstelling en leest geen roman. Hij blijft zijn leven lang wel razend nieuwsgierig. ‘En inspirerend’, oordeelt Douglas Melton, directeur van het vermaarde stamcelinstituut van Harvard. ‘Daarom vind je nu overal ter wereld protegés van John.’
