“Het volk bestaat niet”

De Grieken hebben de democratie niet uitgevonden. De democratie is uitgevonden in Irak, zegt historicus John Keane in Knack.

“Het lijkt zo vanzelfsprekend”, zegt John Keane. “Maar dat is het niet. Wij vinden het normaal dat we om de zoveel tijd kunnen gaan stemmen, dat de ene regering op vreedzame wijze de macht overdraagt aan de volgende, dat we een vrije pers hebben, en ga zo maar door. We vergeten weleens dat dat allemaal vruchten zijn van een lang en moeizaam proces.”

Als hij de essentie van de democratie door de eeuwen heen in één woord moet samenvatten, dan kiest hij voor: nederigheid. ‘Het grote voordeel van een democratie is dat de mensen met macht permanent tot nederigheid worden gedwongen’, legt hij uit. ‘Bij elke verkiezing zetten we hen weer met twee voeten op de grond.”

De geschiedenis van Keane begint met een verrassende mededeling: de Grieken hebben ons weliswaar het woord ‘democratie’ – bestuur door het volk – geschonken, maar in tegenstelling tot wat haast iedereen gelooft, hebben ze die bestuursvorm niet uitgevonden. “Er is de afgelopen twintig jaar heel wat bewijsmateriaal opgedoken waaruit duidelijk blijkt dat de democratie ongeveer 2500 jaar voor onze jaartelling is ontstaan in Syrië-Mesopotamië, de regio waar nu ironisch genoeg Irak ligt”, zegt Keane. “Het is een mythe dat de Grieken de eerste democraten waren.”

Waar komt die mythe vandaan?

JOHN KEANE: Dat heeft alles te maken met de overtuiging dat het Westen superieur is aan het Oosten, een overtuiging die Edward Saïd ‘oriëntalisme’ noemde. In de achttiende en negentiende eeuw, toen men voor het eerst begon te reflecteren over de geschiedenis van de democratie, ontstond onmiddellijk de neiging om de westerse democratie te contrasteren met het oosterse despotisme. Het resultaat is dat wij vandaag nog steeds opgezadeld zitten met het arrogante dogma dat zegt dat wij in het Westen de uitvinders en bewakers van de democratie zijn, dat de democratie een geschenk van het Westen aan de rest van de wereld is.

De basis van de representatieve democratie werd volgens u gelegd in de Lage Landen.

KEANE: In de zestiende eeuw beginnen een aantal vermogende burgers van steden zoals Brugge en Amsterdam zich te verzetten tegen Filips II, omdat ze beseffen dat niet-representatieve machtsuitoefening een bedreiging vormt voor hun welvaart. Het principe No taxation without representation, geen belastingen zonder vertegenwoordiging, duikt hier voor het eerst op. Deze burgers spreken voor het eerst over het houden van periodieke verkiezingen, en ze gebruiken het woord ‘democratie’ om dat proces aan te duiden. Ook dat was een primeur, want tot die tijd had de term ‘democratie’ vooral een negatieve bijklank: het volk werd gezien als een gevaarlijk en ongewassen zootje ongeregeld dat alleen maar chaos kon creëren.

Vandaag worden ‘het volk’ en ‘de mensen’ haast verafgood door politici.

KEANE: Paradoxaal genoeg is dat in een democratie niet wenselijk. Dat soort demagogie heeft de democratie al vaker in de problemen gebracht. Noem het een auto-immuniteitsaandoening van de democratie: ze kan zichzelf aantasten. Politici die claimen dat ze naadloos samenvallen met het volk, zijn gevaarlijk.

Omdat het volk niet bestaat?

KEANE: Het volk bestaat niet, het is een fictie. En elke poging die wordt ondernomen om te regeren in naam van het volk, valt makkelijk ten prooi aan hoogmoed en arrogantie. In het oude Griekenland hadden de Atheners daar iets op gevonden: de populairste figuren konden in ballingschap worden gestuurd, om te voorkomen dat ze echte demagogen zouden worden. Een van de cruciale eigenschappen van een representatieve democratie is net de onverzoenbaarheid met een te simpele verwijzing naar het volk.

Hoe ziet u de democratie verder evolueren?

KEANE: Er kunnen grote problemen opduiken, maar er kan ook nog grote vooruitgang worden geboekt. Het stemrecht kan bijvoorbeeld nog worden uitgebreid. Naar jongeren, naar immigranten, naar de natuur – je zou kunnen zeggen dat de natuur via organisaties als Greenpeace in zekere zin al stemrecht heeft gekregen. Een andere evolutie is de aard van de problemen waarmee de democratie geconfronteerd wordt. Die worden almaar complexer. En dús mogen we zeker nooit alles overlaten aan die ene grote leider, omdat geen enkel individu nog in staat is om de complexe problemen van deze tijd te overzien. Democratie en zekerheid hebben het nooit goed met elkaar kunnen vinden, maar twijfel zal nóg belangrijker worden.

Joël De Ceulaer