Hangt er een Da Vinci in de abdij van Tongerlo? Scans moeten uitsluitsel bieden

© Imec

Is het canvas van Het Laatste Avondmaal in de abdij van Tongerlo meer dan een kopie van het beroemde fresco in Milaan? Kunstkenners zijn ervan overtuigd geraakt dat Leonardo Da Vinci zélf aan het schilderij heeft meegewerkt. Nu wordt die theorie getest met hyperspectrale camera’s.

Op 2 mei 1519, vandaag precies 500 jaar geleden, blies Leonardo Da Vinci zijn laatste adem uit. Iedereen kent Het Laatste Avondmaal, zijn beroemde muurschildering in Milaan. Minder bekend is dat in de abdij van Tongerlo een zeer accurate replica hangt uit het begin van de zestiende eeuw.

In 2015, tijdens het onderzoek voor hun boek ‘The Young Leonardo‘, raakten kunsthistoricus Jean-Pierre Isbouts (verbonden aan de Fielding Graduate University in Santa Barbara) en kunstkenner Christopher Brown geïntrigeerd door het werk dat al 474 jaar in de Kempense Norbertijnenabdij hangt. De auteurs analyseerden het schilderij en concludeerden dat het mogelijk geschilderd werd door Andrea Solario, een van Leonardo’s leerlingen.

Het Tongelse doek bleef hen echter fascineren. Begin 2017 begon Isbouts aan een nieuwe zoektocht door Europese archieven. Daarbij ontdekte hij zes aanwijzingen die nog een veel interessanter auteurschap van het schilderij doen suggereren.

De theorie

Ten eerste schreef Giorgio Vasari, Da Vinci’s eerste biograaf, dat Milaan werd binnengevallen door de Franse koning Lodewijk XII op het moment dat Da Vinci Het Laatste Avondmaal voltooide. Lodewijk zou zo verbluft geweest zijn door het fresco dat hij de opdracht gaf om het te verwijderen en naar Frankrijk over te brengen. De koning kreeg te horen dat dat onmogelijk was: ‘de muur zou in duizend stukken breken nog voor hij de Alpen zou bereiken’.

Daarnaast begon Da Vinci in het begin van de 16de eeuw zijn eigen werken te kopiëren, met behulp van zijn leerlingen. Een van de eerste kopieën was er een van De Madonna met de Spindel, voor niemand minder dan koning Lodewijk XII.

In diezelfde tijd begon Da Vinci ook te experimenteren met canvas. In Italië werden schilderijen nog gemaakt op panelen van populierenhout. Canvas was een revolutionair nieuw medium, met als groot voordeel dat grote schilderijen gemakkelijk konden worden opgerold en getransporteerd.

Gebaseerd op deze bevindingen ontwikkelden Isbouts en Brown een hypothese: zou het kunnen dat aan koning Lodewijk XII, nadat hem het origineel van Het Laatste Avondmaal was geweigerd, een replica op ware grootte, op doek, geschilderd door Leonardo en zijn leerlingen, was aangeboden?

In het staatsarchief van Firenze vond de Amerikaanse kunsthistoricus een brief uit 1506, met de hand geschreven door koning Lodewijk XII zelf. De brief drong er bij de regering van Firenze op aan om Leonardo Da Vinci beschikbaar te stellen ‘voor een project dat hij in gedachten had’.

In de 16de-eeuwse inventaris van het Franse kasteel van Gaillon, destijds de residentie van het regeringshoofd van koning Lodewijk XII, vond Isbouts ook een verwijzing naar een zeer groot schilderij van ‘La Cène en Toile’ oftewel ‘Het Laatste Avondmaal op Canvas’. Dit vormt volgens Isbouts een rechtstreeks bewijs dat een groot doek van Het Laatste Avondmaal inderdaad naar Frankrijk was verscheept.

Verder achterhaalden Isbouts en Brown dat een canvas van Het Laatste Avondmaal in 1545 aan de abt van een klooster in Vlaanderen was verkocht. In het 450-jarige archief van de abdij vond Isbouts tenslotte een zestiende-eeuwse, met de hand geschreven brief, een ‘ooggetuigenverslag’, dat ondubbelzinnig stelde dat de Franse koning opdracht had gegeven om een kopie te laten maken door Leonardo Da Vinci van een origineel, geschilderd op een muur in Milaan. ‘Dat zou impliceren dat Leonardo onmiddellijk betrokken was bij dit schilderij’, zegt Isbouts.

Het experiment

Om op zoek te gaan naar een wetenschappelijke bevestiging (of weerlegging) van die theorie klopte Isbouts aan bij het Leuvens onderzoekscentrum imec. Op zijn vraag hebben onderzoekers de voorbije maand hyperspectrale scans gemaakt van het canvas. ‘Daarmee kan je dingen zien die het menselijk oog niet kan zien’, zegt Isbouts. ‘Al wat ik hiervóór verteld heb, is kunstgeschiedenis. Nu hoop ik dat deze scans me meer uitsluitsel gaan geven over de oorsprong van het schilderij. Komt het canvas inderdaad uit Milaan? Zijn de pigmenten dezelfde die Leonardo gebruikte? Ik ben blij dat imec me wil helpen om deze vragen te beantwoorden.’

Het onderzoekscentrum is gespecialiseerd in miniaturisering van technologie – of het nu om transistoren of om hyperspectrale beeldvorming gaat. ‘Traditionele hyperspectrale beeldvormingstechnieken zijn veelal log en konden enkel in het labo gebruikt worden. Wij kunnen daarentegen kleine, goedkope en beweeglijke hyperspectrale camera’s maken’, zegt Wouter Charle, ingenieur bij imec. Doordat de camera’s verplaatsbaar zijn, kunnen de scans ter plaatse in de abdij van Tongerlo plaatsvinden – veel handiger dan een canvas van 32 vierkante meter te moeten versleuren.

Hangt er een Da Vinci in de abdij van Tongerlo? Scans moeten uitsluitsel bieden
© Imec

Met behulp van de hyperspectrale cameratechnologie kan je als het ware in het schilderij stappen, zonder fysiek contact te maken met het canvas, en dus zonder het te beschadigen. ‘Het licht dat reflecteert op een schilderij bestaat uit verschillende golflengten, maar onze ogen zijn enkel gevoelig voor rood, groen en blauw’, legt Charle uit. ‘Daarom filtert onze camera voor iedere pixel het licht zeer selectief op een bepaalde golflengte. Dat levert 150 waarden op in plaats van drie. Op het spectrum kan je zien hoeveel licht er gereflecteerd wordt. Kleine verschillen tussen de curves kunnen wijzen op een ander materiaal, een andere verfsoort of misschien wel het koolstof van een ondertekening.’

Zulke ondertekeningen, verborgen onder de geschilderde figuren, kunnen veel informatie prijsgeven over hoe het schilderij tot stand is gekomen. Imec heeft onder meer scans genomen van Petrus, Johannes, Jacobus en Jezus. Internationale experts zullen die later analyseren om te bepalen welke figuren ondertekeningen hebben en ze desgevallend vergelijken met andere schetsen van Da Vinci. Zo kan Isbouts nagaan of welbepaalde figuren geschilderd werden door Da Vinci zelf en of andere figuren misschien door zijn leerlingen werden geschilderd met behulp van de onderliggende schetsen.

video1.0Vimeohttps://vimeo.com/Judas, Peter and John: A comparison between the Milan Fresco and the Tongerlo CanvasPantheon Studios, Inc.https://vimeo.com/pantheontv0pro

De inhoud op deze pagina wordt momenteel geblokkeerd om jouw cookie-keuzes te respecteren. Klik hier om jouw cookie-voorkeuren aan te passen en de inhoud te bekijken.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
64036018This sequence shows how the Tongerlo canvas can reveal details in Leonardo’s original “Last Supper” fresco that have been lost in the original. This sequence was produced by Pantheon Studios for the upcoming film “The Search for the Last Supper” (scheduled for late 2017), based on the book “Young Leonardo” (St. Martin’s Press, 2017) by art historian Prof. Jean-Pierre Isbouts (Fielding Graduate University, Santa Barbara) and art connoisseur Christopher H. Brown. For more information, please visit https://www.youngleonardo.net/.https://i.vimeocdn.com/video/643761166_640.jpg640360https://i.vimeocdn.com/filter/overlay?src0=https%3A%2F%2Fi.vimeocdn.com%2Fvideo%2F643761166_640.jpg&src1=http%3A%2F%2Ff.vimeocdn.com%2Fp%2Fimages%2Fcrawler_play.png2017-07-07 11:52:28224666044/videos/224666044

Uit computeranalyses van figuren in zowel het fresco van Milaan als het canvas in Tongerlo, blijkt alvast dat de composities zo nauw op elkaar zijn afgestemd dat waarschijnlijk dezelfde voorbereidende tekeningen voor beide versies werden gebruikt.

‘Op basis van mijn analyse geloof ik dat het hoofd van Johannes geschilderd is door Leonardo Da Vinci’, zegt Isbouts. ‘Hij gebruikt daarvoor immers hetzelfde model als voor zijn tekening van Leda en de Zwaan. We moeten nu wachten op de resultaten van de data-analyse om dat te bevestigen.’

Met de hyperspectrale cameratechnologie kunnen de onderzoekers ook de chemische samenstelling van het schilderij onderzoeken. Zo wil het team pigmentanalyses doen, en vernissen en retouches identificeren. Ook de penseelstreken kunnen geanalyseerd en vergeleken worden. ‘Je zou bijvoorbeeld kunnen nagaan of ze afkomstig zijn van een links-of rechtshandig persoon’, vertelt Charle, alluderend op de linkshandigheid van Da Vinci.

‘Als hieruit effectief zou blijken dat Leonardo persoonlijk betrokken was, dan is dat op zich al een belangrijke ontdekking, maar er is nog een andere reden voor het enorme belang ervan’, zegt Isbouds. ‘Het oorspronkelijke fresco in Milaan is onherstelbaar beschadigd. Slechts een vijfde van de originele schildering is nog zichtbaar. We weten dus niet meer hoe dit fresco er ooit uitzag. Als onze claim klopt, dan kan dit canvas die leemte opvullen. Tongerlo kan dan Het Laatste Avondmaal van Leonardo Da Vinci in zijn oorspronkelijke glorie tonen.’

Op zoek naar geld voor restauratie

Het Tongelse doek is zelf ook aan een grondige restauratie toe. Isbouts startte daarvoor twee jaar geleden een crowdfunding, maar hij is er tot dusver niet in geslaagd om de nodige fondsen – zo’n half miljoen euro – binnen te halen. ‘Ik doe mijn uiterste best’, vertelt hij, ‘maar telkens als ik praat met potentiële investeerders, krijg ik de vraag: “Waarom doet België dat niet zelf?”. Van zodra ik kan tonen dat Belgische organisaties geïnteresseerd zijn, dan wordt mijn verhaal meteen ook meer plausibel voor Amerikaanse investeerders’, aldus de Da Vinci-kenner.

Volgens pater Yvo Cleirens, conservator van het Da Vinci-museum in Tongerlo, ligt het niet voor de hand om publieke financiering te krijgen voor de restauratie van een kunstwerk in privébezit. Al zouden er nu wel gesprekken lopen met de Koning Boudewijnstichting.

Hangt er een Da Vinci in de abdij van Tongerlo? Scans moeten uitsluitsel bieden
© Pieter Van Nuffel

Op zoek naar geld voor restauratie

Het Tongelse doek is zelf ook aan een grondige restauratie toe. Isbouts startte daarvoor twee jaar geleden een crowdfunding, maar hij is er tot dusver niet in geslaagd om de nodige fondsen – zo’n half miljoen euro – binnen te halen. ‘Ik doe mijn uiterste best’, vertelt hij, ‘maar telkens als ik praat met potentiële investeerders, krijg ik de vraag: “Waarom doet België dat niet zelf?”. Van zodra ik kan tonen dat Belgische organisaties geïnteresseerd zijn, dan wordt mijn verhaal meteen ook meer plausibel voor Amerikaanse investeerders’, aldus de Da Vinci-kenner.

Volgens pater Yvo Cleirens, conservator van het Da Vinci-museum in Tongerlo, ligt het niet voor de hand om publieke financiering te krijgen voor de restauratie van een kunstwerk in privébezit. Al zouden er nu wel gesprekken lopen met de Koning Boudewijnstichting.

Hangt er een Da Vinci in de abdij van Tongerlo? Scans moeten uitsluitsel bieden
© Pieter Van Nuffel

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content