Evolutie van de wereldbevolking: ‘De grote migratiegolf zal uit Egypte komen’

Caïro. Noord-Afrika is 'de regio die het minst in staat is zichzelf te voeden.' © Getty Images

Demografie bepaalt voor een groot deel het succes en de mislukking van volkeren, maar is notoir moeilijk bij te sturen. De Brit Paul Morland waagt zich aan enkele voorspellingen. Europeanen wacht een armoedige oude dag en een failliete overheid, en de VS zijn een wereldrijk op z’n retour.

De weerstand tegen migranten, die leidde tot hoge scores voor extreemrechtse partijen en tot de brexit. De verkiezing van de Amerikaanse president Donald Trump, onder meer ‘dankzij’ de belofte om een muur te bouwen op de grens tussen Mexico en de VS. Het groeiende aantal dodelijke aanslagen van jong, extreemrechts tuig op onschuldige mensen. Ze hebben één ding gemeen: het zijn achterhoedegevechten.

Tenminste, dat zegt de gerenommeerde Britse demograaf Paul Morland in zijn ontluisterende boek Het Menselijk Getij. Volgens Morland verklaren demografische ontwikkelingen een groot deel van het verloop van onze geschiedenis. Ze kunnen ook aangeven hoe onze toekomst zal evolueren, maar dan moet je wel een heel ruime tijdsschaal durven te hanteren. Precies wat de meeste mensen, politici inbegrepen, zelden doen. Vandaar dat velen van ons zich zonder het te beseffen druk maken over fenomenen die demografisch al achterhaald zijn.

Het ‘gele gevaar’ is iets uit het verleden, waar we ons volgens de demografische principes geen zorgen meer over hoeven te maken.

Demografie is de wetenschap van de evolutie van onze bevolking. Het is een verhaal van geboorte, sterfte en migratie. Die komen in cycli: soms nemen ze toe, dan nemen ze weer af – dat is het ‘getij’ waarvan sprake in de titel van het boek. De combinatie van de drie bepaalt de groei of de krimp van een bevolking. Volgens Morland kunnen bevolkingsgroei en -krimp bijna alle grote wereldwijde verschuivingen van de voorbije 200 jaar verklaren, van de opkomst van het Britse Rijk tot de Arabische Lente.

Annexatie en kolonisatie

Morlands verhaal begint met de Industriële Revolutie van de jaren 1800 in hartje Engeland. Die had niet alleen een groot effect op het comfort van steeds meer mensen, ze werkte ook een ‘demografische transitie’ in de hand: vrouwen kregen minder kinderen, die ook minder makkelijk stierven. Mensen leefden gemiddeld langer, wat tot een bevolkingsexplosie leidde. Zo’n verschuiving heeft zich sindsdien in het grootste deel van de wereld voorgedaan: overal waar industrialisering het comfort verhoogt, daalt het aantal kinderen per vrouw en leven mensen langer.

Bijna overal trad een tussenperiode in met veel jonge vrouwen die weliswaar minder kinderen kregen, maar omdat ze met zovelen waren ging het aantal kinderen in een gemeenschap toch omhoog. Het is de hoofdreden waarom de mensenbevolking in de 21e eeuw zal blijven stijgen. Het aantal kinderen per vrouw neemt wereldwijd snel af, op veel plekken zelfs tot onder het vervangingsniveau – dat is het aantal kinderen dat nodig is om het aantal sterfgevallen te compenseren. Maar omdat er nog altijd veel jonge vrouwen zijn, zal het even duren voor de dalende aantallen kinderen per moeder een krimp van de populatie veroorzaken. Dat heet het demografisch ‘momentum’.

De Industriële Revolutie had niet alleen grote effecten op de Britse samenleving maar ook op de rest van de wereld. Omdat steeds minder Britten in de landbouw werkten, moest de voedselvoorziening deels van elders komen. De Britten konden daarbij rekenen op Noord-Amerika en Australië, twee continenten die ze zo goed als geannexeerd hadden door de schaarse plaatselijke bewoners (de indianen en de Aboriginals) te liquideren. Ook kolonies zoals India en Rhodesië werden ingeschakeld om het thuisland te voeden. Groot-Brittannië was in die tijd met voorsprong de meest vooraanstaande economie ter wereld.

Maar de gekoloniseerde gebieden werden beïnvloed door de zegeningen van de moederstaat. Onderwijs en geneeskunde werden er geïmporteerd. Daardoor kwamen ook zij in de greep van de demografische transitie. Ook andere landen, zoals Duitsland en Rusland (en in mindere mate Frankrijk), begonnen snel het Britse industriële model te kopiëren. Naties begonnen elkaar in de gaten te houden, vooral inzake de groei van hun bevolking. Het aantal geboortes werd een politieke factor van steeds grotere betekenis.

Paul Morland, Het Menselijk Getij, Atlas Contact, 440 blz., 29,99 euro.
Paul Morland, Het Menselijk Getij, Atlas Contact, 440 blz., 29,99 euro.

Volgens Morland waren de twee wereldoorlogen van de vorige eeuw mee een gevolg van de angst van de Duitsers voor het enorm snel groeiende aantal Russen. Het verloop van beide oorlogen werd inderdaad beslecht door het aantal manschappen dat gemobiliseerd kon worden, zowel aan geallieerde als aan Russische kant. Hoe meer kanonnenvlees, hoe groter de kans op de overwinning. De Duitsers lieten zich twee keer aan twee kanten onder de voet lopen, en konden de grote verliezen op den duur niet meer opvangen. De sterfte werd te hoog in vergelijking met het aantal geboortes.

Het gele gevaar

Oorlog is, in de visie van Morland, vooral iets van naties of maatschappijen met veel jonge mannen. Zij zijn doorgaans een stuk agressiever dan ouderlingen – de invloed van het vermaledijde geslachtshormoon testosteron. De motivatie van een massa lokale jonge mannen is de hoofdreden waarom de Amerikanen niet wonnen in Vietnam en de Russen niet in Afghanistan. Vandaag zijn China en Japan naties met een verouderende bevolking, want ook daar heeft de demografische transitie toegeslagen. Het ‘gele gevaar’ is dus iets uit het verleden, waar we ons, volgens de demografische principes, geen zorgen meer over hoeven te maken.

Tenzij als het gaat over het veroveren van economische macht. Want Japan en China (en ook reuzen als India en Brazilië) hebben niet stilgezeten. Ook zij hebben een industrialisatie én een demografische transitie gekend, met een groeiend aantal mensen dat steeds meer comfort heeft, zodat ze zich onder meer reizen kunnen veroorloven – het is opvallend hoeveel Aziatische toeristen er tegenwoordig rondlopen in Europese steden. China was tot voor kort een land vol hele arme mensen, maar als gevolg van de industrialisatie is het nu een land met veel wat minder arme mensen. Die beginnen te consumeren, wat een gunstig effect op de economie heeft.

Japan heeft momenteel wel het probleem van een sterk verouderende bevolking, mede omdat jongeren steeds minder relaties aangaan en steeds minder kinderen krijgen. Meisjes willen niet platgemalen worden in de saaiheid van een huwelijk en het moederschap. Japan was het eerste niet-Europese land dat industrialiseerde en draagt daar nu de gevolgen van. Een snel groeiende sector in Japan is die van bedrijfjes die flats reinigen waarin een eenzame bejaarde maanden dood heeft gelegen omdat niemand naar hem of haar omkeek.

De veroudering is mee een gevolg van een andere speler in het spel van de macht van de massa: de babyboomers. Het is niet voor niets dat de jaren 1960 nu zoveel aandacht trekken. Het waren belangrijke jaren. Het waren de jaren van de studentenrevoltes en de bluejeans, van The Beatles en Woodstock. Het waren ook jaren van tolerantie ten opzichte van migratie. Open grenzen! De babyboomers waren een zelfverzekerde generatie, omdat ze zo talrijk was. Ze kwam in opstand tegen de gevestigde orde. ‘Als er veel meer jongeren zijn dan ouderen is het niet verrassend dat er steeds meer vraagtekens worden gezet bij de heersende normen en waarden’, stelt Morland.

De babyboomers wilden vooral genieten van het leven en kregen nóg minder kinderen, waardoor we nu naar de omgekeerde wereld evolueren: die van een overwicht van ouderen. Een nieuwe maatschappelijke sector ent zich op die leeftijdscategorie – cruisereizen zijn er een opvallend onderdeel van. De veroudering brengt grote vragen met zich mee. Hoe hou je het pensioenstelsel overeind? Hoe organiseer je de verzorging van de groeiende groep hulpbehoevende bejaarden? Omdat de eigen jeugd daar niet voor staat te springen, moeten er mensen voor worden geïmporteerd. Sommige sectoren van ons maatschappelijk bestel draaien steeds meer op migranten. Ze zijn onmisbaar.

Niet alle niet-blanken planten zich voort als konijnen, zoals een hardnekkig idee-fixe in conservatieve kringen het wil.

Bulgaarse verpleegsters

Maar het verhaal van de Poolse poetsvrouwen en Bulgaarse verpleegsters loopt op zijn einde. In Oost-Europa worden momenteel nog minder kinderen geboren dan bij ons. Dat heeft deels te maken met het feit dat er amper respect is voor moeders die willen werken, waardoor steeds meer jonge vrouwen beslissen om geen kinderen te krijgen – het is een variant van het Japanse fenomeen. Griekenland en Bulgarije behoren momenteel tot de ‘oudste’ landen (in mensenleeftijd) ter wereld. Binnen afzienbare tijd zouden er meer Oost-Europeanen terug naar hun heimat keren dan er naar hier komen, omdat het verschil tussen een leven ginder en hier minder groot wordt.

‘Immigratie is hoe dan ook naar alle waarschijnlijkheid niet meer dan een tijdelijke pijnstiller voor een vergrijzende bevolking, want immigranten worden zelf ook weer oud, en de stroom jonge mensen van ver buiten Europa zal vroeg of laat ook opdrogen’, stelt Morland in zijn boek. ‘Bovendien is er geen reden om te verwachten dat Europa altijd voldoende economische kracht zal hebben om jonge immigranten van buiten het continent aan te trekken, zelfs als het dat zou willen… Europa wordt dan ook geplaagd door het spookbeeld van een armoedige oude dag en een bankroete overheid.’ Een mogelijke conclusie is dan dat de pensioenleeftijd dringend nog hoger moet.

Een gouden stelregel van de demografie is dat ze amper bij te sturen valt. Zelfs de eenkindpolitiek van de Chinezen heeft hoogstwaarschijnlijk geen wezenlijk verschil gemaakt voor de bevolking. China veroudert nu bijna drie keer zo snel als Groot-Brittannië en de VS dat hebben gedaan. Volgens Morland kan de motor van de Chinese economische groei elk ogenblik afslaan, omdat er onvoldoende groei van de bevolking is om de beroepsbevolking op peil te houden. Omdat er in China geen noemenswaardige pensioenregeling bestaat, sparen mensen er veel, wat evenmin gunstig is voor de economie. Ook de Chinezen lijken, nog voor ze de grootste speler op het wereldtoneel zijn geworden, een achterhoedegevecht te leveren.

Demografie is geen internationale wedstrijdsport, stelt Morland. Het gaat niet om het streven naar het hoogste aantal geboortes en het laagste aantal sterfgevallen. Het gaat om spontane evoluties, die gekoppeld zijn aan onderwijs en andere vormen van maatschappelijk comfort. Het is een gulden regel geworden: hoe comfortabeler een maatschappij, hoe minder kinderen er geboren worden. Strijd tegen armoede gaat automatisch gepaard met een afname van het aantal kinderen per vrouw. Daar is amper maatschappelijk op in te grijpen. De enige manier om vrouwen in een comfortabele samenleving toch wat meer kinderen te laten krijgen, is investeren in haalbare kinderopvang: de combinatie werk en moederschap moet verteerbaar blijven.

Het blanke ras

Op een bepaalde manier zijn de Britten en hun nazaten in de VS momenteel het slachtoffer van hun oorspronkelijke succes. Engels zal altijd wel de voertaal van de wereld blijven, maar het Britse Rijk is definitief iets uit een steeds verder verleden. Het gedoe rond de brexit is een achterhoedegevecht van een natie die nog altijd niet doorheeft dat haar belang in de wereld zal blijven verminderen. Ook in de Britse samenleving is dat merkbaar: armoede en geweld nemen er op steeds meer plekken toe, en de levensverwachting loopt er terug als gevolg van alcoholisme, overgewicht en andere ‘beschavingsziekten’.

In de VS is iets vergelijkbaars aan de hand. Daarenboven wordt het blanke ‘ras’ – ras is een politieke term die geen enkele solide wetenschappelijke basis heeft – zich ervan bewust dat het maatschappelijk gewicht verliest. Dat komt vooral doordat andere ‘rassen’ zich momenteel nog wat intenser voortplanten, zodat hun aandeel in de bevolking groeit. Dat geldt vooral voor mensen die oorspronkelijk uit Midden- en Zuid-Amerika kwamen. Het verschil zal wegebben, maar dat belet niet dat er grote verschuivingen in de ‘rassenverdeling’ zullen komen.

null
null© Knack

De muur die president Donald Trump op de Mexicaanse grens wil bouwen, is volgens Morland niet meer dan een symbool. Er zijn momenteel al meer Mexicanen die uit de VS terug naar Mexico willen dan omgekeerd, omdat ze voelen dat hun oorspronkelijke thuisland het steeds beter doet en ze er meer kansen zullen hebben dan in de VS, waar ze tweederangsburgers dreigen te blijven. Bovendien is het geboortecijfer in Mexico intussen zo laag dat er steeds minder mensen zijn om te migreren. Cru gezegd: niet alle niet-blanken planten zich voort als konijnen, zoals een hardnekkig idee-fixe in conservatieve kringen het wil.

In Europa ligt het wat anders, omdat Afrika het continent is dat als laatste een demografische transitie doormaakt. Dat heeft mede te maken met de desastreuze effecten van de slavenhandel, waardoor grote delen van het continent grotendeels ontvolkt werden. Maar ook in Afrika stijgt het comfort, waardoor steeds meer mensen de kans krijgen om te migreren – het zijn zelden de armste mensen die zich verplaatsen. Ook in Afrika gaan vrouwen steeds minder kinderen krijgen, maar pas op het einde van deze eeuw zou Afrika ons inzake transitie en comfort bijgebeend hebben. Demografen verwachten dat een land als Nigeria dan een wereldmacht zou kunnen zijn – het zal in ieder geval het Afrikaanse land met het meeste volk zijn.

In 1950 vertegenwoordigden de VS en de rest van de ‘ontwikkelde’ wereld tussen de 20 en de 25 procent van de wereldbevolking. Vandaag is dat minder dan 15 procent, en tegen 2050 zal het minder dan 10 procent zijn. In termen van koopkracht – dat magische woord dat onze laatste verkiezingen teisterde – haalden we in 1950 zo’n 65 procent van de wereldeconomie, maar tegen 2050 zal het minder dan 40 procent zijn. De Chinese economie is vandaag vermoedelijk al groter dan die van de VS. Ook de handelsoorlog die Trump met de Chinezen voert, is een achterhoedegevecht.

Een stervend land

Rusland wordt vandaag als een ‘stervend’ land gepresenteerd: er sterven steeds meer mensen op middelbare leeftijd. Volgens Morland zijn olie en gas niet noodzakelijk zegeningen voor een land, omdat ze aanleiding geven tot het monopoliseren van middelen in weinig handen (oligarchen in Rusland en prinsen in Saudi-Arabië). Dat leidt dan weer tot wanbeheer en een epidemie van corruptie. Momenteel wordt het Midden-Oosten als hét probleemgebied in de wereld beschouwd. De vonk van de Arabische Lente werd gegeven door een equivalent van de babyboomers in het Westen: een groeiende jonge populatie die meer mogelijkheden wilde, maar die, op enkele uitzonderingen na (zoals Tunesië), opnieuw onder de knoet werd gebracht.

In tegenstelling tot wat velen, ook bij ons, denken is de islam geen godsdienst die het krijgen van kinderen promoot. Eigenlijk is de rooms-katholieke godsdienst de enige die op grote schaal tegen voorbehoedsmiddelen heeft gestreden (met beperkt succes overigens). Veel kinderen krijgen is ook in het Midden- Oosten een gevolg van achtergestelde samenlevingen met veel armoede, weinig onderwijs en weinig rechten voor vrouwen. Het zijn ook maatschappijen met veel jonge mannen zonder grote vooruitzichten in het leven. Ze vormen een broeihaard voor zelfmoordterrorisme en andere destabiliserende factoren.

Volgens Morland zijn landen als Iran en Libanon vanuit demografisch oogpunt op de goede weg. Maar een groot deel van het Midden-Oosten en Noord-Afrika vormt ‘de wereldregio die het minst in staat is om zichzelf te voeden’. Een onderschat probleem ligt in Egypte: ‘De migratie via de Middellandse Zee waarvan we tot nu toe getuige zijn geweest, zal over enige tijd misschien niet meer dan een voorproefje blijken van wat nog komen gaat. Honderd miljoen hongerige, wanhopige Egyptenaren aan de kust van de Middellandse Zee zouden elke migratiecrisis die Europa tot nu toe heeft doorgemaakt in de schaduw stellen.’ Theo Franken en de zijnen zijn bij dezen gewaarschuwd.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content