Endurance is na 107 jaar gevonden: over de zoektocht naar het wrak van een legendarisch schip

De Endurance, 1915. 281 dagen dreef het schip stuurloos rond in het pakijs van de Weddellzee. © Getty Images

In de zuidelijke Atlantische Oceaan nabij Antartica is de Endurance ontdekt, het schip van de Britse poolreiziger Ernest Shackleton. De driemaster zonk in november 1915 in het pakijs van Antarctica. Duikrobots ondernamen een nieuwe gewaagde zoekactie naar de driemaster.

Dit stuk staat in Knack Magazine van woensdag 9 maart 2022, de dag dus van de ontdekking van de Endurance. Het werd hieronder licht geactualiseerd.

De kapitein zag het schip langzaam zinken vanaf de uitkijkpost die ze voor de jacht op zeehonden en pinguïns hadden opgericht. Op nauwelijks drie kilometer afstand moesten de Britse poolreiziger Ernest Shackleton en zijn 27 mannen hulpeloos toezien hoe hun schip voorgoed wegzonk in de Weddellzee op Antarctica. 281 dagen lang had de Endurance stuurloos rondgedreven in het pakijs. Ze is weg, jongens, zei Shackleton, die met zijn bemanning op een ijsschots bivakkeerde. Hij besefte dat het voorbij was.

Dat de Imperial Trans-Antarctic Expedition, die als eerste het Zuidpoolcontinent wilde oversteken, niet op een totale catastrofe is uitgelopen, is te danken aan Shackletons wijsheid en doorzettingsvermogen. In een krachttoer vol ontberingen – ze moesten zelfs hun sledehonden opeten – wisten hij en zijn mannen zich uit het eeuwige ijs te bevrijden. Eerst baande de groep zich in april 1916 een weg naar het barre Elephant Island op Antarctica. Van daaruit vertrokken zes mannen met een tijdig in veiligheid gebrachte sloep, de James Caird, om hulp te halen bij de walvisstations van South Georgia. Na vier pogingen lukte het om eind augustus 1916 de overgebleven expeditieleden te redden.

Expeditielid Frank Wild monstert wrakstukken van de Endurance.
Expeditielid Frank Wild monstert wrakstukken van de Endurance.© GettyImages

Alle mannen die aan boord van de Endurance naar Antarctica waren vertrokken, hebben het overleefd. Tot op de dag van vandaag dient de expeditie in managementopleidingen als casestudy voor succesvol falen. De kranige James Caird is te zien in het befaamde Londense Dulwich College. Maar het wrak van de Endurane was meer dan honderd jaar spoorloos, ergens drie kilometer diep op de Antarctische zeebodem.

Duikrobot verdwenen

Drie jaar geleden al probeerde een Britse privé-expeditie het wrak te vinden, zonder succes. De duikrobot die voor de zoekactie werd gebruikt, verdween onder het poolijs. Nu werd in het Zuid-Afrikaanse Kaapstad een nieuwe poging ondernomen om het legendarische schip te vinden.

Het project is georganiseerd door de Falklands Maritime Heritage Trust, een liefdadigheidsinstelling die er twee jaar geleden in slaagde de Duitse pantserkruiser SMS Scharnhorst op te sporen, die in 1914 in de Stille Zuidzee is vergaan. Voorzitter van de organisatie is Donald Lamont, een voormalige Britse diplomaat die tijdens de Wende vertegenwoordiger in Berlijn en tussen 1999 en 2002 gouverneur van de Falklandeilanden was.

De expeditie van Shackleton herinnert hem aan het ‘heldhaftige tijdperk van de poolexpedities’, toen men ‘ondanks alle moeilijkheden wilde laten zien waartoe de mensheid in staat is’. Lamont houdt het voor mogelijk dat de Endurance drie jaar geleden al gevonden werd, maar helaas heeft de duikrobot toen ‘zijn eigen expeditie ondernomen’ en is verdwenen, met alle geregistreerde gegevens aan boord. Daarom bracht de Zuid-Afrikaanse ijsbreker Agulhas II het onderzoeksteam naar hetzelfde gebied waar de eerste keer naar het wrak werd gezocht.

Bemanningsleden brengen een van de reddingssloepen in veiligheid.
Bemanningsleden brengen een van de reddingssloepen in veiligheid.© GettyImages

De expeditie ‘Endurance 22’ blijkt bijzonder soepele coronaregels te hanteren. Terwijl deelnemers aan andere poolexpedities voor hun vertrek lange quarantaines in hotels moeten doorbrengen, volstaat het voor de duikers om tijdens de overtocht naar het wrak twee weken op het schip te blijven. Lamont spreekt niettemin van een ‘alomvattende en strikte procedure’ en verwijst naar twee tests in Kaapstad en regelmatige controles aan boord. In Antarctica gaat niemand aan land en er worden geen onderzoeksstations bezocht.

Toch blijft het een riskante onderneming. ‘Alle leden van het team zijn geboosterd. Ik ben dus niet bang dat iemand ernstig ziek wordt’, zegt Lasse Rabenstein, de zee-ijsfysicus die de expeditie leidt. Hij is de baas van het in Bremen gevestigde bedrijf Drift & Noise, een spin-off van het Alfred Wegener Instituut voor pool- en zeeonderzoek (AWI). Zijn bedrijf maakt geactualiseerde kaarten voor de scheepvaart in poolgebieden, die onder meer gebaseerd zijn op gegevens van het Europese Copernicusprogramma en de Amerikaanse en Japanse ruimtevaartagentschappen.

Uit de historische gegevens weten de onderzoekers dat de Endurance ergens op 68° 39′ 30” zuiderbreedte en 52° 26′ 30” westerlengte moet zijn gezonken. Maar de exacte locatie was onduidelijk, omdat de laatste positiebepaling door Frank Worsley, de kapitein van het schip, werd gedaan bijna drie dagen voor het verging. Eén ding is zeker: bijna geen enkel oceaangebied is moeilijker te bereiken. ‘Shackleton is niet voor niets mislukt’, legt Rabenstein uit.

‘De Weddellzee is een gebied waar het zee-ijs zelfs in de zomer niet wegsmelt. De ijsschotsen die daar ronddrijven zijn uitzonderlijk oud voor Antarctica. Ze zijn ook zeer heterogeen, wat navigatie moeilijk maakt.’

Kapitein Knowledge Bengu zal op de brug van de Agulhas II dan ook aangewezen zijn op de routevoorstellen van Rabenstein. De ijsbreker behoort slechts tot de relatief zwakke Polar Class 5, de Russische atoomijsbreker bijvoorbeeld tot klasse 1. En tussen de open oceaan en de vermoedelijke plaats van de ramp ligt elke Antarctische zomer zelfs bijna meer dan 200 kilometer dik pakijs. Door deze witte hel moet het schip heen, terwijl zijn motoren tot 45 ton diesel per dag verbranden.

Versterkte ribben

Er worden in het 600 vierkante kilometer grote zoekgebied hightech duikrobots ingezet. Ze krijgen hulp van experts van het bedrijf Ocean Infinity, dat er in 2018 in slaagde de Argentijnse onderzeeër San Juan in de Atlantische Oceaan op te sporen, die een jaar eerder gezonken was. In 2019 vonden hun onderzeeërs, in opdracht van de Maritime Heritage Trust, de gezonken Scharnhorst voor de Falklandeilanden.

Men hoopt dat het wrak van de Endurance langzaam naar de oceaanbodem is gezonken, met de kiel eerst. Dan kunnen de resten van de masten, zeilen en touwen onder water als een soort rem hebben gewerkt en de hevige klap wat hebben opgevangen. Misschien is het hout op de donkere en koude zeebodem bewaard gebleven.

Het zeilschip was pas drie jaar oud toen het zonk. Het werd gebouwd op een scheepswerf in het Noorse Sandefjord. Het was aanvankelijk bedoeld voor exclusieve toeristencruises op de Noordelijke IJszee, ijsbeerjacht inbegrepen. Maar dat werd niets. En zo kon Shackleton de bijna 44 meter lange driemaster kopen, die speciaal voor het poolijs was gebouwd, met versterkte ribben van bijzonder hard tropisch hout.

Toch heeft de constructie waarschijnlijk een rol gespeeld bij de ondergang van de Endurance. De romp had namelijk relatief rechte scheepswanden. Dat zou perfect zijn geweest voor toeristische tochten in het noordpoolgebied, dat gewoonlijk met dun ijs is bedekt, want dan lag het schip vrij rustig in het water. Deze vorm betekende echter ook dat de Endurance grotendeels hulpeloos overgeleverd was aan de krachten van het Antarctische pakijs, in tegenstelling tot bijvoorbeeld het expeditieschip van de Noorse poolreizigers Fridtjof Nansen en Roald Amundsen, dat door zijn afgeronde vorm door de druk van de ijsschotsen werd opgetild.

Ditmaal zal bij de zoektocht naar de Endurance gebruik worden gemaakt van twee onderwatervoertuigen van het type Saab Sabertooth, uitgerust met krachtige radar, camera’s en verlichting, die tot drie kilometer diep kunnen opereren en die via een glasvezellijn worden bestuurd. Dat heeft het voordeel dat de duikrobots alle geregistreerde gegevens meteen doorsturen. De wereld wist het meteen weten als de Endurance gevonden werd.

Als de omstandigheden het toelaten, zullen ze de duikrobots rechtstreeks vanaf de ijsbreker lanceren. Lukt dat niet, dan worden op geschikte ijsschotsen kampen opgezet, tot op 110 kilometer van het schip. Mensen en materieel zouden daar met twee helikopters naartoe worden gebracht. Hoofdwetenschapper Rabenstein moet dan proberen te voorspellen of de ijsschots in de twee dagen die nodig zijn om een kamp op te zetten, tot dicht genoeg bij vermoedelijke plaats van het wrak zou zijn genaderd. ‘Voorspellingen met een nauwkeurigheid van iets minder dan vier kilometer zijn tot nu toe in misschien 20 procent van de gevallen uitgekomen’, zegt Rabenstein. ‘Er is geen enkele garantie op slagen.’

Endurance is na 107 jaar gevonden: over de zoektocht naar het wrak van een legendarisch schip
© GettyImages

Hologrammen

Als ze slaagt, zal expeditie Endurance 22 geschiedenis schrijven. Maar in het beste geval brengt het team alleen foto’s en metingen mee terug, geen artefacten, laat staan onderdelen van het schip. Want volgens de regels van het Antarctisch Verdrag is het wrak cultuurgoed van de mensheid, dat niet mag worden aangetast. ‘We zullen het schip niet aanraken’, verzekert organisator Lamont. ‘We willen genieten van de beelden die het schip laten zien zoals het is. En we laten het liggen waar het ligt.’ Het verhaal zullen ze vervolgens heel goed kunnen vertellen, met 3D-modellen en hologrammen.

De reis van de Agulhas II zal tegelijk ook voor fundamenteel onderzoek worden gebruikt. Stefanie Arndt, onderzoekster bij het AWI, is bijvoorbeeld geïnteresseerd in de sneeuw die op de ijsschotsen van het polaire zee-ijs ligt en het ijs stabiliseert. Enerzijds reflecteert het het invallende zonlicht terug de ruimte in en voorkomt zo dat het ijs smelt, anderzijds fungeert het als een isolerende laag die voorkomt dat de ijsschotsen te snel aangroeien.

‘De sneeuw is een vroeg waarschuwingssysteem voor mogelijke veranderingen op de Zuidpool’, zegt Arndt. Het gebied van het nabijgelegen Antarctisch Schiereiland warmt meer dan gemiddeld op, en ook het zee-ijs in de Weddellzee geeft reden tot bezorgdheid. Arndt zal met de onderzoekers van het wrak in een helikopter meevliegen naar verschillende ijsschotsen die al minstens een jaar door de Weddellzee drijven en ongeveer twee meter dik zijn. Ze wil onderzoeken hoe de sneeuw op de ijsschotsen op lagergelegen plekken in ijs verandert. Maar ook het lot van de Endurance boeit haar, al sinds ze als tiener een boek las over de expeditie van Shackleton: ‘Dat was het moment waarop ik besloot om later zelf poolonderzoeker te worden.’

Door Christophe Seidler / Der Spiegel

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content