Econoom Tim Harford weet wat data vertellen: ‘Ik ben een nerd en ik ben daar trots op’

‘Mensen kijken weg van cijfers en feiten uit schrik.’ Volgens de gezaghebbende Britse econoom Tim Harford kunnen data en statistieken de wereld redden: Of toch op zijn minst helpen om er beter vat op te krijgen.

Cheers!’ Enkele uren na het interview mailt de Britse econoom Tim Harford een foto van een Westmalle Tripel, uitgeschonken in het gepaste glas. De man blijkt niet alleen fan van Belgische bieren, maar ook van Antwerpen. ‘Een boeiende stad. Enkele jaren geleden werd ik door Financial Times gevraagd om mijn culinaire fantasiereis samen te stellen. Wel, die begon aan Frituur 1 bij de Grote Markt in Antwerpen. Ook het MAS-gebouw vind ik prachtig. Het bewijst dat Antwerpen geen dode stad is zoals Brugge of Venetië.’

Tim Harford is onder meer de auteur van de internationale bestseller The Undercover Economist en hij schrijft wekelijks een veelgeprezen column in de Financial Times waarin hij economische thema’s op een heldere en humoristische manier uitlegt. Dat doet hij ook in zijn jongste boek How to Make the World Add Up. In tien geboden (wees kritisch, nieuwsgierig, behoud een open geest…) legt de datadetective uit hoe data en statistieken helpen om de wereld beter te begrijpen en misschien ook te redden.

Hoe is het ondertussen in brexitland?

Tim Harford:(zucht) De brexit is ondergesneeuwd door de pandemie. Het leven is duurder geworden, reizen is moeilijk, net als het kopen van toiletpapier, maar de meeste Britten weten niet meer of dat door de brexit komt of door de coronacrisis.

U begon aan uw boek voor de uitbraak van covid-19, maar enkele maanden later bewees de pandemie als nooit tevoren het belang van goede statistieken.

Harford: Absoluut. Zonder statistieken zouden we niet weten dat een covidbesmetting 10.000 keer dodelijker is voor een negentigjarige dan voor een negenjarige. Ze zijn wat de telescoop was voor de Italiaanse wis- en natuurkundige Galileo Galilei. In zijn tijd hadden mensen schrik om in die telescoop te kijken. Nu lachen we met die bekrompen mentaliteit, maar mijn punt is dat wij op precies dezelfde manier reageren als de mensen toen. Ook nu kijken velen weg van cijfers en feiten. Om dezelfde reden: uit schrik om de waarheid te zien.

Cijfers zeggen toch ook niet alles? Een statistiek wordt door verschillende wetenschappers soms helemaal anders geïnterpreteerd.

Harford: We worden beïnvloed door wie we zijn, door onze voorgeschiedenis, door wat we denken of hopen te lezen. Kijk naar Abraham Bredius, de grote Nederlandse kenner van Rembrandt en Vermeer. Toen hij aan het einde van zijn leven werd geconfronteerd met een verloren gewaand meesterwerk van Vermeer werd hij daar zo verliefd op dat zijn emoties het overnamen van zijn intellect en hij niet zag dat het een kopie was van meestervervalser Han Van Meegeren. Bredius wilde te graag dat hij op het einde van zijn leven de vondst van dat meesterwerk op zijn conto kon schrijven. Zijn verhaal leert dat sommigen bedot willen worden. Ik maak me zorgen over een wereld waarin mensen alles geloven, maar ik pieker nog meer over een wereld waarin mensen niets anders willen geloven dan hun eigen vooroordelen.

Er was én is toch ook veel misinformatie over corona.

Harford: En mensen misleiden bewust hun medemens door cijfers en bewijzen te verdraaien. Ook enkele Britse ministers hebben zich daar schuldig aan gemaakt.

Hoezo?

Harford: Op een bepaald moment slaagde onze overheid erin om de gegevens van 16.000 positieve coronatests kwijt te spelen. Probeer het virus dan maar eens onder controle te krijgen! Testen is van levensbelang, want zo leer je hoe het virus zich gedraagt, hoe het zich verspreidt, enzovoort. Het geknoei van de overheid heeft duizenden mensenlevens gekost, omdat we het spoor van het virus bijster waren geraakt.

Nadat dat gebeurd was, beloofde minister van Volksgezondheid Matt Hancock de Britten dat hij de testcapaciteit zou opvoeren tot 100.000 per dag.

Dat is de man die onlangs zijn ontslag moest geven omdat hij een vrouwelijke adviseur hartstochtelijk had gekust op een moment dat er nog

ten zijn gestorven aan de gevolgen van covid, halen velen de schouders op. 155.000? Is dat veel of is dat weinig? Maar als ze ontdekken dat het om hun buurvrouw gaat of de leraar van hun zoontje, wordt dat veel concreter.

Heeft premier Boris Johnson nog veel steun in het Verenigd Koninkrijk?

Harford: Hij doet het nog redelijk in de opiniepeilingen. Toch denk ik dat zijn positie kwetsbaar is. En dat komt vooral door de oppositie binnen zijn eigen partij. Er was altijd al twijfel over zijn leiderschap, maar hij komt goed over in de media. Mijn voorgevoel is dat enkele conservatieven hem zeer snel zullen laten vallen als er barsten in zijn imago komen. Dankzij de brexit heeft de conservatieve partij stemmen gewonnen bij ouderen en arbeiders die traditioneel voor Labour stemmen. Veel Britten identificeren zich nog altijd als ‘leavers’ en ‘remainers’. Voor de ‘leavers’ is Boris Johnson briljant omdat hij Mister Brexit is, maar voor de anderen is Johnson een soort verrader. Zijn beleid wordt nog altijd vanuit die achtergrond beoordeeld. Wat zal er gebeuren als de brexitbonus wegvalt?

Dankzij de pandemie hebben we ook kennisgemaakt met de antivaxers, die denken dat met het vaccin ook de chips van Bill Gates ons lichaam binnendringen.

Harford: Ik las laatst een studie waaruit blijkt dat het gros van alle onzin die de antivaxers uitkramen afkomstig is van een kleine groep van zes, zeven mensen. Die verspreiden die theorieën bovendien vaak uit eigenbelang, bijvoorbeeld omdat ze handelen in vitamines. Het is te gek voor woorden dat zo’n kleine groep met luid geroep duizenden mensen bereikt. Hun geraaskal heeft een zware impact. Het beste is om hun geen aandacht te schenken.

Kun je de klimaatontkenners vergelijken met de antivaxers? Beide groepen ontkennen wetenschappelijke feiten.

Harford: Niet helemaal, al zijn er gelijkenissen. Het zal altijd moeilijker zijn om de bewijzen voor de opwarming van de aarde met voorbeelden uit de realiteit te staven, dan om het positieve effect van het vaccin aan te tonen. Dat laatste zien we elke dag in de statistieken over het teruglopende aantal besmettingen.

Is er een verband tussen het opleidingsniveau van mensen en de mate waarin ze vertrouwen hebben in wetenschap en technologie?

Harford: Ja en neen. In de VS zijn er zowel hoog- als laagopgeleide burgers die niet geloven in de opwarming van de aarde. Maar onder hoogopgeleide Amerikanen leidt het debat tot meer polarisering dan onder laag opgeleiden. De politieke scheidslijn speelt daarin ook een rol. Zowel Democraten als Republikeinen brengen hun vooroordelen mee in het debat en gebruiken of misbruiken hun wetenschappelijke geletterdheid om hun gelijk te staven. Zodra een debat in de politieke arena is beland, is het helaas bijzonder moeilijk om het daar weer uit te trekken.

Hoe moet je het dan wel aanpakken?

Harford: Enkele jaren geleden was ik aanwezig bij een presentatie over klimaatverandering voor een groep bedrijfsleiders uit de agro-industrie in het conservatieve Midden-Westen. De zaal zat vol klimaatontkenners. De spreker was een nuchtere Zwitserse vertegenwoordiger van een grote verzekeraar. Hij legde uit waarom de verzekeringspremies duurder zouden worden als gevolg van de klimaatverandering. Het was muisstil in de zaal tot een van de aanwezigen zijn hand opstak en vroeg: ‘Dus het klopt dan toch van dat klimaat?’ De Zwitser slaagde in iets waarin velen voor hem waren gefaald omdat hij niet de minste intentie had om die mannen van gedachte te doen veranderen, noch om kritiek op hen te geven. Hij was er enkel als een soort neutrale ‘alien’ om uitleg te geven over verzekeringscontracten.

Of zoals wij in het Nederlands zeggen: ‘Alleen idioten veranderen nooit van mening.’

Harford: Grappig. Nu goed, het is ook niet zo makkelijk om anders te gaan denken dan je gewend bent.

Hoe moet je dan iemand als de bekende schrijfster Naomi Wolf overtuigen als zij als militante antivaxer roept dat de uitwerpselen van gevaccineerden gescheiden moeten worden van die van niet-gevaccineerden?

Harford:(lacht) Dat wordt lastig. Gelukkig ben ik niet iemand die anderen per se wil overtuigen. Ik ben gewoon een nerd die naar data kijkt. Als jonge journalist had ik wel de neiging om mensen in mijn columns te zeggen wat ze moesten doen of geloven. Dat vind ik niet meer interessant. Het is al moeilijk genoeg om de dingen voor jezelf op een rijtje te zetten.

Het is boeiend wat u schrijft over twijfel en hoe makkelijk het is om twijfel te zaaien.

Harford: En hoeveel energie het kost om die twijfel weg te nemen! Toen in de jaren vijftig duidelijk werd dat roken longkanker veroorzaakte, hebben de tabaksfabrikanten nooit beweerd dat die wetenschappelijke studies verkeerd waren. Wel dat er geen rechtstreeks causaal verband was tussen het roken van een sigaret en het krijgen van kanker. Ze vroegen steeds opnieuw om bijkomende studies en creëerden zo twijfel. Dat is een erg krachtig wapen. Twijfel verkoopt goed. Daarom gebruiken multinationals vandaag nog altijd dezelfde strategie om bijvoorbeeld het rechtstreekse verband tussen hun vervuiling en de negatieve effecten daarvan te ontkennen of te minimaliseren.

Dat zullen de omwonenden van het chemische bedrijf 3M in Zwijndrecht u zeker kunnen bevestigen. Is het nu makkelijker om twijfel te zaaien en te verspreiden, bijvoorbeeld dankzij de sociale media?

Harford: Er zijn meer dan twee miljard websites. Je zult er altijd wel eentje vinden waar je je gelijk kunt halen. En toch was het vroeger niet veel moeilijker, nee. De tabaksindustrie slaagde daar ook in zonder het internet. Toen maakte ze gebruik van een gerespecteerde journalist zoals Edward Murrow om haar kant van het verhaal te vertellen. Het hielp dat Murrow een verstokt roker was.

U schrijft in uw boek dat de klimaatontkenners dezelfde strategie gebruiken om twijfel te zaaien als de tabaksindustrie.

Harford: Het zijn allebei complexe vraagstukken, maar ze hebben één ding gemeen: veel mensen willen graag geloven dat er géén probleem is, maar het is on-mo-ge-lijk om dat te bewijzen. Het enige wat je dan kunt doen, is de bewijzen ondergraven die zeggen dat er wél een probleem is. De sigarettenfabrikanten weten verdomd goed dat ze niet kunnen zeggen dat sigaretten veilig zijn. In plaats daarvan geven ze rokers redenen om te twijfelen aan de schadelijkheid van hun gedrag. Ach, het zal wel meevallen, denken ze dan.

De aanval is dus de beste verdediging. Idem met de klimaatontkenners: je kunt niet bewijzen dat het klimaat stabiel is en dat er geen sprake is van opwarming. In plaats daarvan zeggen ontkenners dus dat het helemaal niet vaststaat dat de CO2-uitstoot daarvan de oorzaak is. Wij twijfel wil zaaien, zal ook altijd profiteren van de aard van de mens: wij zijn allemaal gewoontedieren, niemand wil echt graag zijn gedrag veranderen. Uitstel is makkelijker dan in actie schieten.

U noemt zichzelf ook weleens een datadetective. Komt onze privacy in gevaar door big data?

Harford: Veel mensen vinden dat geen probleem. In China al helemaal niet. Ze willen de voordelen van sociale media niet opgeven voor wat ze beschouwen als dat ene nadeel, het gebrek aan privacy. Ze rekenen erop dat Facebook of Google daarvan geen misbruik zal maken. Facebook weet bijvoorbeeld perfect of en wanneer iemand overspel pleegt. Je kunt je vrouw wel voorliegen dat je elke dinsdagavond moet overwerken, maar Facebook niet: Facebook wéét via jouw telefoon én die van jouw minnares dat je niet op kantoor bent maar op een romantische plaats met een andere vrouw.

U maakt zich geen zorgen?

Harford: Toch wel, ook omdat het niet alleen gaat om Facebook en Google. Er zijn nog zoveel andere en veel kleinere bedrijven die data over ons verzamelen en waarvan we niet weten wat ze daarmee doen of gaan doen.

Zoals Cambridge Analytica, het Amerikaanse databedrijf dat gegevens misbruikte voor verkiezingsdoeleinden?

Harford: Sommige mensen denken dat die bedrijven ons brein kunnen lezen, maar je moet dat niet overdrijven. Kijk naar de advertenties die ons worden aangeboden op onze Facebookpagina. De meeste zijn helemaal niet goed gemikt. Ik krijg advertenties aangeboden voor producten waarin ik helemaal niet in geïnteresseerd ben, of voor schoenen, terwijl ik net een nieuw paar gekocht heb. Achteraf bleek trouwens dat Cambridge Analytica eigenlijk maar weinig succes had in het sturen van de verkiezingen.

Waar ik me meer zorgen om maak, is dat sommige instanties algoritmes voor totaal verkeerde doelstellingen gebruiken. Zo werden in Washington D.C. goede leerkrachten ontslagen op basis van het zogenaamde IMPACT-algoritme. Dat programma beoordeelt een leerkracht bijna uitsluitend op de scores van individuele leerlingen. Als een leerling goed of verkeerd gokte op een examenvraag, of een leerling slecht presteerde omdat hij gepest werd door andere kinderen, had dat dus ook een rechtstreekse invloed op de score van de leerkracht. Dat kan toch niet!?

U bent nogal kritisch voor de media en zeker hoe ze omgaan met statistieken.

Harford: Ik heb er gemengde gevoelens over. Er zijn goede en slechte media en gelukkig hebben mensen de vrije keuze daartussen. Helaas gaan steeds meer mensen alleen maar om met gelijkgestemden en met nieuwsbronnen die hun overtuigingen bevestigen in plaats van in vraag stellen. Een voorbeeld daarvan is het nieuwe sociale netwerk Gettr dat werd gelanceerd door Trump-fans. Het goede nieuws is dat het nooit makkelijker was om feiten te checken en dat er nooit eerder zo veel goede nieuwsbronnen waren als nu. Dat leg ik ook uit in mijn boek. Als je echt wilt weten hoe de wereld werkt, ga dan op zoek naar de waarheid. Stel dingen in vraag en je begint aan een avontuurlijke tocht die je beter en slimmer zal maken.

Waarom raadt u de lezers van uw boek dan aan om te stoppen met het lezen van kranten?

Harford: Omdat er op een gemiddelde dag eigenlijk bijzonder weinig dingen gebeuren die hun onmiddellijke aandacht verdienen. Laat ons de immer kolkende nieuwsstroom vertragen. Je zult dan niet minder, maar meer leren.

U noemt zichzelf zonder gêne een nerd of een geek.

Harford: Omdat ik dat ben en daar ben ik best trots op. (lacht) Ik vind spreadsheets interessant en speel graag Dungeons and Dragons. Nerds zijn tegenwoordig cool want het zijn nieuwsgierige mensen die de hoeken van de wereld afschuimen om te ontdekken of er iets interessants te vinden is. Met nerds valt niet langer te spotten.

Dat blijkt: u mailde me vorige week dat er een filmcrew bij u aan het filmen was.

Harford: De BBC is bezig met de opname van een televisieserie over de eerste lockdown en hoe de overheid en het publiek daarop reageerden. Enkele scènes gaan over de radioshow die ik presenteer op BBC 4. Daarin had ik het enkele keren over de blunders van Boris Johnson. Die wordt gespeeld door Kenneth Branagh, die ook een belangrijke rol speelde had in Dunkirk. Ik speel gelukkig mezelf. Mijn debuut als acteur!