Bruno Holthof, Oxford-ceo: ‘In Engeland heeft ons vaccin helemaal geen slechte reputatie’

Het coronavaccin dat zijn universiteit ontwikkelde, werd een nachtmerrie voor het farmabedrijf AstraZeneca. Toch blijft Bruno Holthof, de Belgische ceo van het Britse Oxford University Hospital, pal achter het Oxford-vaccin staan.

De opdracht was duidelijk toen ceo Bruno Holthof van het Ziekenhuis Netwerk Antwerpen (ZNA) in 2015 gevraagd werd om ceo te worden van het gereputeerde Britse Oxford University Hospital (OUH): Oxford was minder bekend om zijn levenswetenschappen dan eeuwige concurrent Cambridge, en dat moest veranderen. Vijf jaar later is het zover, al zal misschien niet iedereen het als een zegen beschouwen: Oxfords levenswetenschappers maakten het vaccin van AstraZeneca, dat zo veel commotie veroorzaakt.

De Oxford Vaccine Group kreeg in 2015 een belangrijke financiële injectie. Is het toeval dat uw benoeming en de investering in het vaccinprogramma samenvielen?

Bruno Holthof: Er zijn in 2015 verschillende programma’s opgestart, onder meer een project rond gentherapie. Dat project werd een succesverhaal: het leverde de eerste gentherapie voor een oogziekte op. De bedoeling van het vaccinprogramma was focussen op ziektes uit ontwikkelingslanden, waar grote farmabedrijven geen interesse in hebben. Onlangs hebben we een doorbraak bekendgemaakt in de zoektocht naar een vaccin tegen malaria. Dat is een wereldprimeur.

Is dat een vaccin met een onschadelijk adenovirus als drager, zoals jullie coronavaccin?

Holthof: Inderdaad. We wisten al veel over de drager voor het coronavirus opdook. De ironie wil ook dat we elk jaar in de Master of International Health and Tropical Medicine, waar ik lesgeef, de studenten een casestudy voorleggen van een coronavirus uit China dat een pandemie veroorzaakt. Ze moeten simuleren wat er gebeurt.

Hoe loopt het af in de simulaties?

Holthof: Dat verschilt van jaar tot jaar, afhankelijk van hoe de studenten het aanpakken.

We waren dus niet compleet onvoorbereid toen eind december 2019 bekend werd dat in China echt een coronavirus circuleerde. Zodra de genetische samenstelling bekend was, hebben we het in onze vaccindrager ingebouwd. Dat was in een week gefikst.

Vorige lente voorspelde u al dat er voor eind 2020 een werkzaam vaccin zou zijn. Vaccinontwikkeling neemt doorgaans jaren in beslag.

Holthof: We hebben in januari 2020 niet alleen de basis voor het vaccin gelegd, maar ook de eerste stappen gezet in de laboratoriumonderzoeken, preklinische studies en productieprocessen: het eerste en het laatste deden we zelf, de dierproeven in de preklinische studies gebeurden in de Verenigde Staten. In maart kregen we de eerste resultaten, die aantoonden dat het vaccin werkzaam was. We wisten al dat de virusdrager veilig was, en dus konden we inschatten dat we de goede werking bij mensen voor eind 2020 zouden kunnen bewijzen.

Is er nergens iets misgelopen?

Holthof: Nee, maar we hebben wel vertraging opgelopen omdat er in het Verenigd Koninkrijk een heel effectieve lockdown was. Het aantal geïnfecteerde mensen daalde snel, zodat we aanvankelijk onvoldoende gegevens konden verzamelen over de werkzaamheid van het vaccin. Het had dus nog sneller gekund.

Om op het coronavaccin te kunnen focussen, hebben jullie tweeduizend klinische studies on hold gezet. Was dat verantwoord?

Holthof: Het ging in alle gevallen om studies van ontwikkelingen van onze universiteit zelf en niet om door de industrie gesponsord onderzoek. Studies naar levensbedreigende aandoeningen, zoals kanker, hebben we voortgezet. Studies naar niet-levensbedreigende aandoeningen, meestal chronische ziektes zoals reuma, hebben we stopgezet. Als de omstandigheden dat vereisen, moet je prioriteiten durven te stellen.

Al gauw kwam AstraZeneca als partner in beeld. Waarom hebben jullie voor het Brits-Zweedse farmabedrijf gekozen?

Holthof: We hebben dat gedaan in overleg met de Britse overheid. Toen duidelijk werd dat ons coronavaccin veilig en werkzaam was, heeft zij ons 20 miljoen euro gegeven om de klinische studie uit te breiden en te zorgen voor productiecapaciteit in het Verenigd Koninkrijk. Ze richtte ook een taskforce op om onze vaccinontwikkeling en die van het Londense Imperial College te begeleiden. Ze vond het wenselijk om ons vaccin wereldwijd ter beschikking te stellen, maar dat konden wij niet zelf. Daarom zijn we op zoek gegaan naar een partner.

Waarom horen we niets over het vaccin van het Imperial College?

Holthof: De ontwikkeling daarvan is stopgezet. Het was een mRNA-vaccin, zoals dat van het Amerikaans-Duitse Pfizer/BioNTech en het Amerikaanse Moderna.

Hoe zijn jullie bij AstraZeneca terechtgekomen?

Holthof: Toen daarover werd beslist, was Donald Trump nog president van de VS. Er was grote bezorgdheid over zijn vaccinnationalisme – hij had al geprobeerd cruciale elementen in de strijd tegen covid-19 te monopoliseren. Het mocht dus geen Amerikaans bedrijf zijn. In Engeland zijn maar twee farmaspelers groot genoeg om wereldwijd te gaan: GlaxoSmithKline en AstraZeneca. GlaxoSmithKline had een eigen vaccin in ontwikkeling, dus bleef alleen AstraZeneca over.

Waren er echt geen andere opties? AstraZeneca had nog nooit een vaccin gemaakt.

Holthof: We hebben met andere bedrijven gepraat, maar we eisten dat ons vaccin tegen kostprijs zou worden aangeboden. Onze wetenschappers vonden dat uiterst belangrijk, zeker omdat het vaccinprogramma oorspronkelijk bedoeld was voor ontwikkelingslanden. Niet alle bedrijven waren daartoe bereid. AstraZeneca heeft zich ertoe verbonden ons vaccin altijd tegen kostprijs aan ontwikkelingslanden ter beschikking te stellen. Tijdens de pandemie geldt hetzelfde voor Europese en Noord-Amerikaanse landen.

Het verhaal circuleert dat Microsoft-miljardair Bill Gates tussenbeide zou zijn gekomen om te vermijden dat u uw vaccin octrooivrij in de markt zou zetten.

Holthof: Bill Gates heeft met zijn Foundation een grote interesse in vaccinontwikkeling en vaccineren in ontwikkelingslanden. Zijn doelstelling spoorde helemaal met de onze.

Bent u blij met de keuze voor AstraZeneca? Het bedrijf en uw vaccin zijn in een wereldwijde storm terechtgekomen.

Holthof: Dat is vooral zo vanuit jullie perspectief in Europa. Hier in Engeland heeft ons vaccin helemaal geen slechte reputatie. Integendeel, er is ongelofelijke dankbaarheid. De mensen zijn blij dat het er is, net als het Pfizer-vaccin. Hier wordt voortdurend benadrukt dat beide vaccins een zeer goede bescherming bieden. Er wordt ook helder gecommuniceerd over de zeldzame bijwerking van het Oxford/AstraZeneca-vaccin.

Waarom is dat anders in de rest van de wereld?

Holthof: In India worden nu elke dag driehonderdduizend mensen met ons vaccin ingeënt. Zonder het vaccin zou de situatie er nog veel dramatischer zijn.

De Congolese autoriteiten hebben laten weten dat ze het AstraZeneca-vaccin niet willen. In Brussel wordt het als ‘dood’ bestempeld.

Holthof: Met zulke uitspraken in volle pandemie veroorzaak je heel wat vermijdbare sterfgevallen. Het is echt contraproductief.

Het is de realiteit in veel landen. Hoe denkt u die negatieve sfeer te kunnen counteren?

Holthof: Dat moet u aan AstraZeneca vragen. Wij hebben bewust gekozen voor een partner om de verspreiding van ons vaccin buiten het Verenigd Koninkrijk te organiseren, dus kan ik me daar niet over uitspreken. Ik kan alleen zeggen dat wij uitermate tevreden zijn over de samenwerking met AstraZeneca in het Verenigd Koninkrijk.

De communicatie van AstraZeneca blonk niet uit in helderheid, onder meer rond de werkzaamheid van jullie vaccin.

Holthof: Het had beter gekund, ja. Pascal Soriot, de ceo van het bedrijf, heeft dat ook toegegeven.

Klopt het dat eerdere contracten over de vaccinproductie die jullie afgesloten hadden, interfereerden met afspraken van AstraZeneca over leveringen aan Europa?

Holthof: Met de 20 miljoen euro die wij van de Britse overheid kregen, hadden we voldoende productiecapaciteit voor het Verenigd Koninkrijk verzekerd. Dat was ons eerste contract. Het contract met AstraZeneca kwam later. Het bedrijf heeft het eerste contract overgenomen.

Speelt dat een rol in de rechtszaak van de Europese Unie tegen AstraZeneca?

Holthof: Die zaak gaat over verschillen in interpretatie van het contractueel al dan niet verplicht tijdig leveren van bepaalde aantallen vaccins. Het gerecht zal daarover moeten oordelen.

Is al duidelijk wat de oorzaak is van de zeldzame maar potentieel dodelijke neveneffecten van jullie vaccin, die zo veel commotie veroorzaken?

Holthof: Het mechanisme is duidelijk: een verhoogd risico op trombose in combinatie met een laag gehalte aan bloedplaatjes. Onze wetenschappers en een Duitse onderzoeksgroep hebben dat relatief snel kunnen achterhalen. We hebben onmiddellijk een protocol voor diagnose en behandeling op punt gesteld, dat we aan alle Britse vaccinatiecentra hebben bezorgd.

Wat houdt dat in?

Holthof: Als iemand na vaccinatie hoofdpijn krijgt, of een ander symptoom dat kan wijzen op trombose, moeten zijn of haar bloedplaatjes elke dag geteld worden. Als er te weinig zijn, moet er behandeld worden. Je moet de trombose dan niet bestrijden met heparine, zoals klassiek gebeurt, maar met immuunglobuline. De diagnose is vrij goed te stellen en het probleem is behandelbaar. Ons vaccin niet toedienen aan kwetsbare groepen vanwege een klein risico op een behandelbaar neveneffect, zal mensenlevens kosten in landen waar er nog veel infecties zijn.

Wat is de uitlokkende factor van het neveneffect?

Holthof: Dat weten we nog niet zeker. Dat hetzelfde waarschijnlijk opgaat voor het Johnson & Johnson-vaccin impliceert dat de oorzaak mogelijk in het adenovirus ligt, want ook dat vaccin is op die drager gebaseerd. Maar het neveneffect is zo zeldzaam dat je veel mensen moet vaccineren voor het zichtbaar wordt. Je hebt er ook een goed medisch opvolgingssysteem voor nodig.

Volgens een Duitse wetenschappelijke preprint ligt de oorzaak mogelijk in stukjes van het door het vaccin geproduceerde stekeleiwit van het virus die in de bloedbaan zouden terechtkomen.

Holthof: Dat is een van de hypothesen die circuleren, maar er is geen hard wetenschappelijk bewijs voor.

De Duitse wetenschappers zeggen dat, als hun hypothese correct is, het probleem te corrigeren is.

Holthof: Dat zou kunnen, maar nogmaals: er zijn verschillende hypothesen.

Hoe komt het dat het AstraZeneca- vaccin niet in de VS wordt gebruikt?

Holthof: Het spijt me, maar ook dat moet u aan AstraZeneca vragen. Ik heb geen zicht op de gesprekken die het bedrijf in het buitenland over ons vaccin voert. Het heeft ook alles inzake klinische ontwikkelingen van ons overgenomen.

Werken jullie dan niet meer met jullie eigen vaccin?

Holthof: Toch wel. Om te vermijden dat we opnieuw op de gevolgen van een lockdown voor onze tests stuiten, zijn we op verzoek van de Britse overheid begonnen met zogenoemde challenge trials, samen met de collega’s van het Imperial College. Zij gaan gevaccineerde mensen infecteren met het coronavirus, wij gaan hetzelfde doen met mensen die een natuurlijke infectie met het virus hebben gehad. Zo willen we nagaan of er voldoende weerstand ontwikkeld wordt. Die inzichten zijn belangrijk, vooral als het over nieuwe virusvarianten gaat.

Vindt u voldoende vrijwilligers die zich bewust willen laten infecteren?

Holthof: Dat is geen probleem – het gaat om amper enkele tientallen mensen. Het is wel een logistieke uitdaging, want ze moeten in het ziekenhuis letterlijk in een soort bubbel blijven om te vermijden dat ze anderen besmetten.

Over de werkzaamheid van de bestaande vaccins tegen nieuwe varianten van het coronavirus heerst optimisme.

Holthof: Gegevens van de overheidsorganisatie Public Health England bevestigen dat ons vaccin en dat van Pfizer beschermen tegen sympto- matische infecties van de Indiase variant, die nu zo veel onrust veroorzaakt. Over enkele weken weten we of ze ook beschermen tegen ziekenhuisopname en overlijden, wat het belangrijkste is.

Als er minder symptomatische infecties zijn, zullen er toch ook minder ziekenhuisopnames en sterfgevallen zijn?

Holthof: Dat is wat iedereen verwacht, maar het is toch goed als wetenschappelijke cijfers het bevestigen. De Britse overheid wacht op de resultaten om te beslissen of op 21 juni alle maatschappelijke beperkingen daadwerkelijk wegvallen, zoals ze heeft aangekondigd. Dan zal het ergste in het Verenigd Koninkrijk voorbij zijn.

Klopt het dat jullie vaccin snel aan nieuwe virusvarianten kan worden aangepast?

Holthof: Ja. De geavanceerde technieken waarmee onder meer de coronavaccins worden aangemaakt, zijn wel wat lastiger dan die om traditionele geneesmiddelen te produceren, maar het is goed dat er wereldwijd meer capaciteit komt voor dit soort technologieën. Zeker omdat je ze ook voor andere vaccins kunt inzetten. Investeren in vaccinfabrieken en -technologieën is geen verloren geld.

De grootste vaccinfabriek ter wereld staat in India. Die zou ook Afrika met jullie vaccin moeten bevoorraden, maar ze werkt momenteel uitsluitend voor haar eigen bevolking.

Holthof: Het illustreert hoe belangrijk het is om de productiecapaciteit wereldwijd op te schalen. Er moeten nog miljarden mensen gevaccineerd worden. We spreken nu veel over de Indiase virusvariant, maar ook een Filipijnse variant wordt al in de gaten gehouden. Zolang niet iedereen gevaccineerd is, zullen we er blijven krijgen. Misschien komt er ooit zelfs een variant waar we een nieuw vaccin voor zullen moeten ontwikkelen.

Hoe kijkt u aan tegen het vaccinnationalisme dat vooral in rijke landen aan de orde is?

Holthof:(afgemeten) Wij hebben onze bijdrage geleverd door ons vaccin, zoals gezegd, tegen kostprijs ter beschikking te stellen. Misschien zou het helpen mochten andere vaccinproducenten dat ook doen.

Covax, de internationale organisatie die vaccins aan ontwikkelingslanden levert, lijkt weinig succes te hebben.

Holthof: Het AstraZeneca-vaccin vertegenwoordigt 95 procent van alle vaccins die Covax verdeelt.

Er is debat over de vraag of we onze kinderen moeten vaccineren, want dat zou ten koste kunnen gaan van de vaccinatie in ontwikkelingslanden.

Holthof: Het is logisch dat we beide doen. We moeten immuniteit in onze landen verzekeren én investeren in ontwikkelingslanden. In het Verenigd Koninkrijk gaan we de prioriteitsgroepen – kwetsbare mensen en iedereen ouder dan vijftig – in de herfst zelfs al een derde prik geven. Daar is uiteraard extra productiecapaciteit voor nodig.

Zal die derde prik er één met hetzelfde vaccin zijn dat de mensen al gehad hebben? Studies suggereren dat een combinatie van vaccins extra beschermend werkt.

Holthof: Het is nog niet beslist. De studies naar het beschermend effect van twee verschillende vaccins in een lichaam hebben wat vertraging, omdat we weer met een scherpe daling van het aantal besmettingen zitten. Mogelijk is er een versterkend effect, vanwege de productie van een bredere waaier aan antistoffen en T-cellen uit het afweersysteem, maar het wetenschappelijke bewijs moet nog geleverd worden.

Sommigen menen dat het sneller kan gaan door de tijd tussen de twee dosissen van een vaccin te verkorten.

Holthof: Tussen twee shots van het AstraZeneca-vaccin liggen nu twaalf weken. Uit klinische tests blijkt dat je zo de beste immuunrespons krijgt. Maar bezorgdheid om de opmars van de Indiase variant heeft ertoe geleid dat de tweede dosis nu soms al na acht weken wordt toegediend. Dan heb je misschien een wat lagere totale bescherming, maar de tweede dosis zorgt in ieder geval voor een hogere bescherming dan alleen de eerste. Die afweging moet je maken.

Premier Boris Johnson en zijn vroegere topadviseur Dominic Cummings ruziën over de aanpak van de coronacrisis in het Verenigd Koninktijk. Wie heeft gelijk?

Holthof: De ruzie gaat niet over de vaccinatiecampagne, want die staat niet ter discussie. Iedereen heeft een foutloos parcours gereden: de wetenschap, de politiek, de overheid, de industrie. Wereldwijd is er een groot probleem rond vaccintwijfel, maar niet bij ons. Wij halen een vaccinatiegraad van 80 tot 90 procent in alle lagen van de bevolking die al uitgenodigd zijn voor vaccinatie. Als je dat vergelijkt met de VS, waar je in sommige staten via een loterij zelfs 1 miljoen dollar kunt winnen als je je laat vaccineren, zie je een wereld van verschil.

Op 9 mei was ons ziekenhuis voor het eerst sinds 8 februari 2020 volledig covidvrij. Dat was een verademing. En het was een enorme verwezenlijking, waar veel mensen trots op waren.

Waar ruziën Johnson en Cummings dan over?

Holthof: Over de besluitvorming rond lockdowns en versoepelingen. Ik begreep persoonlijk niet goed waarom voor de kerstvakantie werd beslist om de maatschappij weer open te gooien, vlak voor de vaccinatiecampagne zou starten. Enkele weken geduld had veel levens kunnen redden. Nu de campagne vlot loopt, ben ik geneigd te denken dat we kunnen versoepelen, terwijl mensen die eind 2020 wilden versoepelen nu op de rem staan, uit angst voor een derde golf.

Ik verwacht trouwens een derde golf in het Verenigd Koninkrijk, maar het gezondheidssysteem zal ze probleemloos aankunnen omdat ze vooral niet-gevaccineerde mensen zal treffen.

Bij ons moest viroloog Marc Van Ranst onderduiken na doodsbedreigingen van een extreemrechtse militair.

Holthof: Dat is beangstigend. Het is zo belangrijk dat wetenschappers hun inzichten delen met de rest van de maatschappij.

Gelukkig kan het ook anders. Onze wetenschappers zijn terecht trots op het succes van hun vaccin, maar ze hebben vorig jaar ook grootschalige klinische onderzoeken naar geneesmiddelen tegen covid in de steigers gezet. Daaruit kwam snel het inzicht dat de ontstekingsremmer dexamethasone nuttig is om covid-19 te behandelen. Recent onderzoek heeft uitgewezen dat het wereldwijd al meer dan 1 miljoen mensenlevens heeft gered. Daar krijgen onze mensen veel respect voor.