Zaïre Krieger vertaalde Amanda Gormans inauguratiegedicht: ‘Haar cv en het mijne zijn heel gelijk’

De felle polemiek weegt op haar, geeft spokenwordartieste Zaïre Krieger toe. Maar de tijd is gekomen om haar Nederlandse vertaling van Amanda Gormans inauguratiegedicht voor Joe Biden – The Hill We Climb – los te laten. ‘Het was raar geweest om een witte vrouw over slavernij te horen spreken.’

Terwijl we wandelen door de rumoerige winkelstraten van Rotterdam, en het zonlicht via de glazen wanden op haar gezicht weerkaatst, vertelt Zaïre Krieger dat ze de voordracht van De berg die we beklimmen bijna onder de knie heeft. ‘Ik moet hier en daar nog wat uitzoeken hoe de dynamiek precies zit en waar de bogen worden gemaakt, maar dat komt wel goed. Straks kan ik het ongetwijfeld dromen.’

Krieger heeft nog een paar weken om de tekst voor de spiegel in te oefenen, met haar huisgenote als eerste en enige kijker. Maar daarna zullen er meer ogen op haar gericht zijn.

Met haar spokenwordperformance tijdens de eedaflegging van Joe Biden als 46e president van de Verenigde Staten werd Amanda Gorman begin dit jaar op slag een wereldster, en het gedicht haast een evangelie. De keuze voor Krieger als Nederlands vertaler kwam er niet zonder slag of stoot. In maart gaf uitgeverij Meulenhoff de opdracht aan Marieke Lucas Rijneveld, al gaf die zelf toe dat ze het Engels niet zo goed beheerste. Krieger reageerde toen op Twitter: ‘Hoe salty op een level van 1 tot Dode Zee ga ik klinken als ik zeg dat tig vrouwelijke spokenwordartiesten van kleur (Babs Gons, Lisette Ma Neza etc.) dit beter hadden kunnen doen?’

Na een felle polemiek in kranten en op tv trok Rijneveld zich terug. De opdracht ging naar de Nederlands-Surinaamse Krieger, die ook als journaliste werkt en in 2019 een prijs ontving als ‘een van de meest inspirerende woordkunstenaars van het moment’.

‘Racisme en discriminatie versla je niet met emoties, wel met beredeneerde, constructieve acties’, zei communicatie-experte Chouna Lomponda vorig jaar in Knack. ‘Ik zal altijd pleiten voor reflectie en dialoog.’ Was uw tweet achteraf bekeken een constructieve actie?

Zaïre Krieger: (denkt na) Ik denk nog altijd dat ik me constructief heb opgesteld, ja, met een beetje humor erbij. Ik had er ook voor kunnen kiezen om helemaal niets te zeggen, dat was helemaal niet constructief geweest. Het voelde als een gemiste kans, alsof een hele scene niet gezien werd. De aandacht voor spoken word nam toe na de performance van Amanda Gorman, maar de vertaling ervan ging vreemd genoeg aan de spokenwordartiesten voorbij. Mijn collega’s werden ondergesneeuwd, vond ik: Lisette Ma Neza, Babs Gons, noem maar op. En het was me er niet om te doen zelf op de voorgrond te treden. Ik was – eerlijk waar – bijzonder verbaasd toen ze mij vroegen. (zwijgt even) Ik kijk met gemengde gevoelens op de controverse terug. Ik ben natuurlijk blij dat de hele situatie ervoor gezorgd heeft dat spokenwordartiesten nu meer in het licht staan. Maar het is ook jammer dat Marieke Lucas Rijneveld in dit verhaal collateral damage is geweest. We doen allebei gewoon ons werk, we schrijven en we vertalen. Wij gaan niet over de grotere keuzes in dit vak.

In de krant De Standaard uitte schrijfster Gaea Schoeters haar angst voor een ‘een-op-eenbenadering, waarbij alleen nog vrouwen vrouwelijke auteurs, witte mensen alleen witte en zwarte mensen alleen zwarte schrijvers mogen vertalen’.

Krieger: Ik begrijp haar opmerking. Maar ik denk echt niet dat zoiets hier, bij dit specifieke gedicht, aan de gang is. Mensen vergeten blijkbaar wat de context was: het Capitool was net bestormd, er hing op een gegeven moment zelfs een Confederatievlag in het gebouw, en enkele weken later droeg op exact dezelfde plek een 22-jarig meisje – ‘ a skinny black girl, descendent from slaves and raised by a single mother‘ – het inauguratiegedicht voor, in de wetenschap dat Joe Biden grotendeels verkozen was door zwarte vrouwen. De keuze voor Amanda Gorman was sowieso politiek. En dus was de vraag ook hier: hoe vertaal je die keuze, en niet alleen het gedicht? Toch eerder door de kans te geven aan een ondergeschoven kunstvorm – veel mensen kennen spoken word nog altijd niet – dan aan de nog altijd vrij witte literaire wereld? In elke andere situatie moet het volgens mij geval per geval worden bekeken. Ik vind persoonlijk niet dat elke zwarte schrijver per definitie vertaald moet worden door een zwarte vertaler. Maar in dit geval, omdat het zo expliciet gaat over slavernij, moet je er heel gevoelig mee omgaan.

Werken veel identiteitsdenkers de polarisering niet juist in de hand door in binaire categorieën te blijven denken?

Krieger: (denkt na) ‘Polarisering’ zou een gelijke machtsverhouding insinueren, en die is er niet. Toen ik gekozen werd, hadden veel mensen kritiek, want ‘ik zou niet het juiste cv hebben’. Wat vreemd was, want Amanda Gormans cv en het mijne zijn heel gelijk. Veel mensen kenden me niet, net zoals veel Amerikanen Amanda Gorman tot voor kort niet kenden. Bovendien is spoken word, net als hiphop, nu eenmaal een genre dat grotendeels door mensen van kleur wordt beoefend. En het is niet zo dat Amanda Gorman volkomen rassenvrije gedichten schrijft, die gelijk wie geloofwaardig kan performen.

Had het gedicht niet wat extra nuance gekregen als Marieke Lucas Rijneveld het had vertaald? Die profileert zich als non-binair, waardoor het gedicht ook op gender betrokken had kunnen worden.

Krieger: (denkt na) Ja, misschien wel. Maar het was nog altijd raar geweest om een witte vrouw over slavernij te horen spreken. Gorman was pas de derde zwarte vrouw die als inauguratiedichter werd gekozen (na Maya Angelou en Elisabeth Alexander, nvdr). Best speciaal, toch? Dat moet je volgens mij echt wel meenemen in je keuze voor een vertaler. Hoe mooi is het trouwens dat we een maatschappelijk debat hadden over een gedicht? Zo zie je maar hoe kunst de samenleving kan onderwijzen, confronteren, ter verantwoording kan roepen.

Waarin zal de lezer merken dat het gedicht is vertaald door ‘een spokenwordartiest van kleur’?

Krieger: Dat zal vooral blijken in de performance van het gedicht, live op het podium. Als ik het zal voordragen, zullen de toeschouwers het verschil merken in de rijmschema’s en het ritme. Het gedicht heeft een ongelooflijk mooi ritme, het is bijna niet te vertalen, en als spokenwordartiest probeer je sowieso zo dicht mogelijk bij het origineel te blijven. Je hebt meer aandacht voor de uitspraak en de cadans, terwijl dat bij de pure schriftelijke vertaling van een gedicht toch nog anders is.

Hoe moeilijk was het om de kracht van Amanda Gormans spokenwordperformance te vertalen naar papier?

Krieger: Er is altijd een kloof tussen performance en tekst, weet ik uit eigen ervaring. Op papier probeer je je zinnen zo mooi mogelijk te maken, maar pas live komt de kracht en de schoonheid echt naar voren. Dat is waarom het spoken word is en geen dichtkunst. Het genre heeft ook zijn roots in de orale traditie van slaven en daar zit toch iets magisch in, vind ik. Iemand vertelde me onlangs: ‘We kunnen dan wel de hele tijd communiceren met elkaar, we zullen elkaar nooit echt begrijpen. We kunnen elkaar alleen benaderen.’ Ik geloof dat spoken word die communicatie, dat gevoel tussen mensen, het best benadert.

Op welk stuk in het gedicht hebt u het hardst gevloekt?

Krieger: Meteen op de titel. (lacht) ‘De berg die wij beklimmen’ heeft niet dezelfde associatie van obstakels als ‘ The Hill We Climb‘, daar heb ik dus lang over nagedacht. ‘De obstakels die we trotseren’? ‘De zee die we bevechten’? ‘De heuvel die we trotseren’? Uiteindelijk leek de letterlijke vertaling toch de veiligste.

Maar veel laat zich niet direct uit het Engels vertalen. Onze taal is een pak directer en nuchterder, minder muzikaal dan het Engels. En een woord als ‘ arms‘ heeft in het Engels twee betekenissen, armen en wapens, dat krijg je onmogelijk zo vertaald. Of ‘justice’, dat verwijst naar ‘rechtvaardigheid’, ‘rechtspraak’ én ‘rechter’. Ik heb gekozen voor ‘gerechtigheid’, al kreeg ik voldoende andere vertalingen in mijn mailbox binnen.

U had een schaduwkabinet van medevertalers?

Krieger: Dat meisje heeft hulp nodig, dachten veel mensen kennelijk. Laten we haar even helpen. Oude, witte mannen vooral. (lacht) Wel lief, en sommige voorstellen waren ook echt goed, maar ik heb er niets van meegenomen.

Wees eens uw eigen strengste recensent: wat is het grootste argument dat u tegen uw vertaling kunt opwerpen?

Krieger: Mijn versie is simpelweg niet zo mooi als het origineel. Hier en daar had ik misschien wat meer op mijn lettergrepen kunnen letten, het ritme wordt niet altijd behouden. En sommige passages kunnen net iets te omslachtig klinken, omdat ik bepaalde rijmen graag wilde behouden. Maar het is vooral bijzonder moeilijk om in het Nederlands dezelfde impact te creëren als in het Engels.

Waarom moest het dan per se worden vertaald?

Krieger: (lacht) Omdat jongeren, zoals mijn zusje van zestien, het ook moeten kunnen lezen. En dat gaat toch nog altijd makkelijker in het Nederlands dan in het Engels.

Het is trouwens pas tijdens het vertalen dat de ware impact van het gedicht bij mij is aangekomen. Toen ik het voor het eerst hoorde, was ik onmiddellijk ontroerd. Een zwart meisje, opgevoed door een alleenstaande moeder: dat ben ik ook. En ik heb familie in de VS, over wie ik me ten tijde van de bestorming van het Capitool grote zorgen maakte. Maar pas toen ik op Koningsdag aan het werk was in het lege kantoor van de uitgeverij, met uitzicht op de Amstel in het centrum van Amsterdam – een heel dure plek waar ik als zwart meisje, opgevoed door een alleenstaande moeder nooit zou komen – dacht ik: er is dus toch vooruitgang mogelijk. En dat mag je vieren, met een gedicht bijvoorbeeld. Dat besef kwam hard binnen. Ik voel dus vooral veel hoop.

‘Want er is altijd licht’, zo eindigt het gedicht. ‘Als we de moed hebben het te zien, als we de moed hebben het te zijn.’ Lukt dat elke dag even goed?

Krieger: In de poëzie wel, in het dagelijks leven minder. We zitten in Nederland al zeven maanden zonder regering, de kans dat ik als eenverdiener een huis kan kopen is klein, we hebben nog altijd een pandemie, het klimaat slaat op hol, Limburg is zonet overstroomd: het is moeilijk om de hoop te blijven zien. Ik voel me soms ongelooflijk nietsnuttig. Ik schrijf, maar wie heeft daar wat aan? Ik twijfel elke dag en ik heb elke week een existentiële crisis. Het ziet er allemaal niet zo goed uit.

Wanneer hebt u voor het eerst gevoeld dat een zwarte huidskleur bijna automatisch barrières met zich meebrengt?

Krieger: (denkt na) Op mijn negende. Ik zat in groep 5 (derde leerjaar, nvdr) en uit het niets gaven ze me een heel laag schoolattest. Mijn moeder is toen naar de school gegaan, om te vertellen dat ik de hele tijd aan het lezen was en het niveau wél aankon, maar die leraar bleef herhalen dat ik naar het laagste niveau moest afzakken. Uiteindelijk heb ik toch een gymnasiumdiploma behaald, met Grieks en Latijn erbij. Maar tot op de dag van vandaag blijf ik denken dat die leraar me toen heeft onderschat vanwege mijn huidskleur.

Uw moeder noemde u Zaïre omdat ze geschokt was dat de Verenigde Naties niet ingrepen bij de Rwandese genocide in 1994, die was uitgedijd tot het toenmalige Zaïre. U moest dus al van bij uw geboorte een stem zijn voor alle mensen die over het hoofd worden gezien. Wanneer in uw leven voelde die druk te zwaar aan?

Krieger: (zonder twijfelen) Nu. Er is maandenlang opschudding geweest over het gedicht, en nu moet ik het gaan inlossen. Dat is moeilijk. Ik probeer de druk van me af te schudden, maar soms kan het verlammend werken. (zwijgt even) Maar goed, mijn moeder: die is dus visionair. En we delen onze liefde voor taal. Ze is lerares Nederlands, en dankzij haar ben ik al vroeg beginnen te lezen en schrijven. Ik heb altijd graag met woorden gepuzzeld. Maar tegelijk is mijn moeder ook katholiek en best conservatief. Toen ik pas begon met ‘activisme’, dacht ik: oei, wat zal mijn moeder hiervan vinden? Maar ze staat achter alles wat ik doe, weet ik intussen. Stilletjes weliswaar.