Worstcasescenario’s covid-19: welke noodplannen liggen klaar?

In het beste geval is de covid-19-pandemie binnenkort achter de rug, trekt de Belgische economie opnieuw aan en komt er snel een vaccin tegen corona. Maar wat als niet alles loopt zoals verhoopt? Welke worstcasescenario’s zijn plausibel, welke noodplannen liggen klaar?

Na zeven weken lockdown bouwt de regering-Wilmès de coronamaatregelen stap voor stap af. Al ziet het er niet naar uit dat we ons leven van voor de coronacrisis snel weer zullen kunnen opnemen.

‘Welk scenario de pandemie ook volgt, we moeten ons voorbereiden op minstens nog eens 18 tot 24 maanden van significante covid-19-activiteit.’ Dat concludeert het Amerikaanse Center for Infectious Disease Research and Policy in een standpunt dat op 30 april is gepubliceerd.

‘Michael Osterholm, de directeur van dat instituut, ken ik al dertig jaar’, zegt microbioloog Herman Goossens (Universiteit Antwerpen). ‘Het is iemand die de zaken graag nogal scherp stelt. Soms te scherp. Ik heb zijn rapport gelezen: het schetst inderdaad het worstcasescenario. Dat is natuurlijk niet uitgesloten, maar ik ga ervan uit dat het niet zover zal komen. We hebben immers veel meer troeven in handen dan tijdens pandemieën uit het verleden. Het zal niet zo’n vaart lopen als we massaal verder investeren in het opsporen en isoleren van besmette mensen. Wel vermoed ik dat social distancing nog minstens twee jaar deel zal blijven uitmaken van ons leven.’

Dat er een tweede piek komt, is volgens Goossens wel erg plausibel. ‘Eigenlijk gaan bijna alle wetenschappers daarvan uit. In de zomer zul je meer activiteiten en menselijke interacties krijgen. Zelf verwacht ik in september-oktober een tweede golf besmettingen. In al onze plannen voor klinische studies die we na de zomer gaan starten, vertrekken we vanuit de veronderstelling van zo’n tweede piek.’

Als leren leven met het virus de nieuwe realiteit is, wat zijn dan de worstcasescenario’s in andere maatschappelijke domeinen dan de gezondheidszorg: van economische malaise over maatschappelijke onrust tot criminaliteit en geopolitieke ontwikkelingen? Knack vroeg het aan vier topexperts.

1. Crisisbeheer

‘Elf miljoen mensen wekenlang in hun kot houden is een gigantische uitdaging’, zegt Bart Raeymaekers, directeur van het Nationaal Crisiscentrum. ‘De coronapandemie ontwikkelde zich razendsnel. Maar onze noodplanningsstructuren hebben goed standgehouden, waardoor de impact op onze maatschappij beheersbaar is gebleven. Dat is crisisbeheer.’

Houdt het Nationaal Crisiscentrum vandaag rekening met sociale onrust, burgerlijke ongehoorzaamheid, opstanden en geweld? Raeymaekers: ‘Daar móét je rekening mee houden. Manifestaties of oproer zijn mogelijkheden, maar daarvoor hebben we mechanismen die we dan in werking kunnen laten treden. Vandaar ook dat de geïntegreerde politie een partner is hier rond de tafel.’

En kan desnoods het leger worden ingezet om coronamaatregelen te doen naleven? Raeymaekers: ‘Dat is weinig waarschijnlijk, maar in extreme gevallen zou dat eventueel kunnen. Je moet telkens kijken naar de situatie die zich aandient, en de beslissingen nemen die dan nodig zijn. Vandaar dat ook Defensie deel uitmaakt van het crisisbeheer en nu reeds een bijdrage levert met de medische component.’ (zie punt 3, nvdr)

2. Economie

De Nationale Bank en het Federaal Planbureau verwachten dat het Belgische bbp dit jaar met 8 procent zal krimpen. ‘Bij die berekening gaan we er wel van uit dat er in het laatste kwartaal van 2020 én volgend jaar een gedeeltelijk herstel komt’, zegt Geert Sciot, woordvoerder van de Nationale Bank. ‘Er zijn drie mogelijke scenario’s. Wat we traditioneel verwachten, is een V: een felle daling gevolgd door een snelle stijging. Dat was het geval bij de terreuraanslagen in Brussel. Nu is het meer een U aan het worden. Een L-scenario, waarbij er géén terugkeer van groei is, hebben wij niet uitgetekend. Op basis van onze huidige kennis van de pandemie blijven we uitgaan van een – weliswaar wat trage maar toch duidelijke – heropleving van de economie.’

Volgens Derrick Gosselin, hoogleraar Strategie en Futures Research aan Oxford University en de School of Economics (UGent), hebben projecties en voorspellingen van nationale banken in deze turbulente tijden weinig zin. ‘Dat zei professor Jan-Egbert Sturm van de beroemde ETH-universiteit in Zürich me recent. Hij is zelfs gestopt met economische projecties op basis van modellen en is overgestapt naar strategische scenario’s. Extrapolaties op basis van vroeger zijn vandaag waardeloos en gevaarlijk.’

Erg optimistisch over een snelle heropstart van de Belgische economie is Gosselin zelf niet. ‘We hebben de slechtste vertrekpositie van alle OESO-landen: de hoogste belastingdruk ter wereld, een hoge schuldenlast, een gebrek aan daadkrachtige regering, stijgende kosten en dalende inkomsten. En dat terwijl tachtig procent van onze welvaart afhangt van export. We hebben geen hinterland om van te leven. De context is dus niet gunstig en onze middelen zijn zeer beperkt.’ En ook de economie zelf is broos. Gosselin: ‘Vergeet niet dat 99,3 procent van alle ondernemingen in Vlaanderen minder dan 50 mensen in dienst heeft. Zulke kleine bedrijven zijn erg afhankelijk van de conjunctuur en hebben vaak geen financiële buffer. Bereid je voor op een golf van faillissementen naar het einde van dit jaar toe.’ Gevolg? ‘Mensen zullen steeds bozer worden. En extreme partijen kunnen daar garen bij spinnen. Politieke polarisatie komt terug.’

Eén grote fout mag België zeker niet maken, onderstreept Gosselin. ‘Het grootste risico nu is dat onze overheid zou beslissen alle niet-ondertekende investeringen stop te zetten. Dat zou een economische crisis kunnen uitlokken of versnellen.’

3. Defensie

‘Hulp aan de natie is géén kerntaak van Defensie’, zegt generaal Marc Compernol, chef Defensie. ‘We voeren de taak uit binnen onze mogelijkheden. Tijdens de coronacrisis hebben we tegen de regering gezegd: “Doe een beroep op ons als het nodig is, gebruik het leger als strategische reserve, maar sleur ons niet in de eerste lijn. Wij zullen in actie komen zodra het systeem onder druk komt te staan.” En zo is het ook gegaan. Zodra woonzorgcentra in de problemen kwamen, zijn we daar gaan helpen. Momenteel springt Defensie bij in een twintigtal woonzorgcentra. We leveren verpleegkundigen en geven opleidingen aan het personeel. Verder helpen we bijvoorbeeld de FOD Volksgezondheid bij de planning en runnen we het systeem om mondmaskers te verdelen.’

Concrete plannen voor de verdere inzet van militairen in deze coronacrisis zijn er momenteel niet. ‘Maar we kunnen zeer snel schakelen. Neem de operatie “Vigilant Guardian”, de aanwezigheid van militairen in het straatbeeld in de strijd tegen terrorisme. Toen die operatie in 2015 van start ging, was ik nog directeur Operaties. Om halftwee ’s nachts werd ik opgebeld: “We gaan nu mensen ontplooien.” Vier en een half uur uur later stonden de eerste militairen in Antwerpen.’

Als het nodig is, kan Defensie dus ad hoc plannen. ‘Dat is in het verleden ook al gebeurd. Het is destijds onder de radar gebleven maar toen de euro werd ingevoerd, heeft Defensie de geldverdeling beveiligd, vanuit de Nationale Bank naar elders in het land. En toen een paar jaar geleden massale stroompannes dreigden, stond Defensie ook klaar om in te grijpen. Dus zelfs wanneer we ad hoc plannen, kunnen we dankzij onze organisatiestructuur snel mobiliseren. We hebben een command and control-systeem én we beschikken over de juiste communicatiestructuren.’

Concreet: wat zou Defensie in de coronacrisis nog kunnen doen, mocht dat nodig zijn? Compernol: ‘Alles wat logistiek betreft: transport, stockage en verdeling. Ontsmetting door de genie. Repatriëringen van Belgen in het buitenland, zoals we bij aanvang van de crisis al hebben gedaan. Kritische infrastructuur beveiligen en grenzen bewaken. En in het domein openbare orde: veiligheidssteun bieden aan de politie. In een worstcasescenario zou de interne veiligheid onder druk kunnen komen. Bij steun aan de politie stoten we natuurlijk wel op onze wettelijke beperkingen. Maar misschien zou het kunnen dat we met helikopters of vliegtuigen vanuit de lucht mee gaan monitoren wat er gebeurt. En stel dat ons gezondheidssysteem zou crashen – iets wat nu absoluut niet aan de orde is – dan zouden we ook in ziekenhuizen bepaalde taken kunnen overnemen.’

Maar ook voor Defensie zijn er grenzen, benadrukt Compernol. ‘Door herstructureringen en minder investeringen is onze organisatie voor een deel uitgehold. Vroeger hadden we bijvoorbeeld drie militaire hospitalen, in Soest, Keulen en Brussel, en er waren zelfs afdelingen in Antwerpen en Oostende. Vandaag blijft daar nog één van over. Veldhospitalen kunnen we niet meer ontplooien. Nog een voorbeeld zijn medicijnen. Defensie had vroeger in Nijvel een centrale apotheek. Daar werd niet alleen aan stockbeheer gedaan, we konden er ook zelf medicijnen fabriceren. Dat kan vandaag helaas niet meer.’

4. Criminaliteit

Eind april publiceerde de Europese politiedienst het rapport Voorbij de pandemie. Hoe covid-19 het landschap van ernstige en georganiseerde misdaad in de EU zal vormgeven. Europol verwacht onder meer dat online beelden van kindermisbruik een belangrijke dreiging zullen blijven, zolang kinderen een groot deel van hun tijd op het internet doorbrengen tijdens de lockdown. Ook het aanbod van namaakproducten en producten van mindere kwaliteit zal volgens Europol hoog blijven, gezien de grote vraag naar gezondheidsproducten.

Handel in medisch afval, en de vernietiging ervan op een foute manier, is een ander belangrijk misdaadrisico. Verder houdt Europol op de middellange termijn rekening met witwassen via vastgoed, aangezien de prijzen zouden kunnen dalen. En dan is er nog de mensensmokkel: ‘Aanhoudende economische instabiliteit en het gebrek aan kansen in sommige Afrikaanse landen zoals Libië zouden een nieuwe golf van ongecontroleerde migratie richting de EU kunnen triggeren.’

5. Radicalisering

Volgens het Orgaan voor de Coördinatie en de Analyse van de Dreiging (OCAD) kan de coronacrisis leiden tot een toename in radicalisering. ‘Als de pandemie nog lang zou aanhouden, kan dat de grieven van mensen versterken’, zegt directeur Paul Van Tigchelt.

‘We voelen allemaal weleens frustratie en angst. Maar toenemende armoede, sociale ongelijkheid, onbehagen en ontevredenheid kunnen leiden tot sociale ontwrichting en wrokgevoelens ten aanzien van de overheid. Komt daarbij dat verschillende spelers op de ideologische markt die grieven proberen te kapen. We zien nu al op sociale media dat extremistische en terroristische groeperingen het virus en de coronamaatregelen aangrijpen om hun discours te versterken. Het internet is echt de levenslijn van die extremistische groeperingen, zowel jihadistische groeperingen als rechtse en linkse extremisten.

‘Bovendien zien we in de virtuele wereld meer dan ooit een kruisbestuiving van verschillende ideologieën, waarbij elementen uit alle windrichtingen een rol kunnen spelen. Online propaganda en een opzwepend discours kunnen lone actors overtuigen om ook offline tot actie over te gaan. In een heel aantal incidenten in het Westen de voorbije jaren – bijvoorbeeld in Canada, Nieuw-Zeeland en Duitsland – zagen we dat daders geïsoleerd waren geraakt en bovendien ook vaak met psychische problemen kampten.’

Het OCAD wijst onder meer op de ‘ incels’ (van involuntary celibates, onvrijwillige alleenstaanden). Van Tigchelt: ‘Het gaat om jonge, boze alleenstaande mannen die menen dat ze met geweld hun wrok tegen de wereld mogen uiten. Zoals de dader van de schietpartij in het Duitse Hanau in februari (die 9 mensen doodschoot in twee shishabars, nvdr). We hebben momenteel geen aanwijzingen dat het incels-gedachtegoed in België een bedreiging vormt. Maar waakzaamheid is wel geboden.’

Naast rechts-extremisme blijft ook de IS voor het OCAD een belangrijke dreigingsfactor in ons land. Van Tigchelt: ‘De IS gebruikt de coronacrisis in zijn propagandastrijd. Hij noemt covid-19 een straf van god voor ongelovigen. Dan komt het natuurlijk goed uit dat het virus vooral het Westen, het voornamelijk sjiitische Iran en China treft – waar Oeigoerse moslims worden onderdrukt. Ook in de Syrische vluchtelingenkampen – sowieso al kleine kalifaten -gebruikt de IS de pandemie om de bevolking op te zetten tegen het Westen. En het probeert er de plaats van de overheid in te nemen, door handzeep uit te delen, bijvoorbeeld.’

Veerkracht zal in deze coronatijden nodig zijn, besluit Van Tigchelt. ‘Niet alleen van een sterke, democratische overheid, maar van alle geledingen in de maatschappij. Zeker ook van de stilzwijgende meerderheid, die de belangrijkste buffer is tegen negatieve, extremistische krachten.’

6. Geopolitiek

Een oorlog tussen China en de VS. Dat is volgens professor Derrick Gosselin momenteel het slechtst denkbare scenario op geopolitiek vlak. Gosselin: ‘Ik hoop dat het nooit zover komt, maar het is een plausibel pad. De VS zoeken een schuldige voor de coronacrisis. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Mike Pompeo, zegt dat China ervoor gaat betalen. Dan zit je dus op het hoogste niveau van het machtigste land met het grootste leger ter wereld, dat bedreigingen uitspreekt tegenover een ander land. Kun je je voorstellen dat je in China zit en dat leest? Dit is echt een gevaarlijke ontwikkeling, die we ook in België van nabij moeten volgen.

‘Eerder beweerde Pompeo al dat China het virus heeft gefabriceerd. Dat is regelrechte oorlogsretoriek. Als je die logica volgt, met een aantal verkeerde zetten, zou je perfect kunnen gaan naar een gewapend treffen in de Zuid-Chinese Zee. Want de volgende zet is “China gaat betalen en we gaan dat afdwingen”. Dan is het geen rechtbank die daarover gaat beslissen. Dat doe je door oorlogsbodems te sturen.’

En er zijn al juridische stappen aangekondigd in de VS. Aanklagers in de Republikeinse staten Missouri en Mississippi gaan China voor de rechtbank vervolgen vanwege ‘nalatigheid’. Ze eisen miljarden dollars financiële compensatie van Peking. Gosselin: ‘China vervolgen voor een Amerikaanse rechtbank gaat natuurlijk niet zomaar. Daarvoor zal het parlement eerst een wet moeten goedkeuren om de zogenaamde “soevereine immuniteit” van China af te nemen. Maar blijkbaar wordt er in het Witte Huis ernstig over nagedacht. Een volgende stap zou dan zijn dat de VS beslag leggen op Chinese deviezen en assets in het buitenland. Dat is een casus belli.’

Als de spanningen tussen de VS en China verder zouden oplopen, dan zal Europa volgens Gosselin kleur moeten bekennen. ‘De VS zullen bereid zijn om financiële steun te geven aan Europa voor een soort marshallplan – in ruil voor politieke steun tégen China. Je belandt in een geopolitiek steekspel tussen twee kampen: het Westen en het Oosten. We moeten er alles aan doen om dat te vermijden. Want dat is natuurlijk het opzet van strategisch vooruitzicht: plausibele opties identificeren, monitoren of je die richting uitgaat, en er vervolgens alles aan doen om zo’n scenario te voorkomen.’

Een andere geopolitieke ontwikkeling om van nabij te volgen, is volgens Gosselin de impact van de historisch lage olieprijs. ‘Ik denk dan in de eerste plaats aan Algerije. Dat land rekent op een olieprijs van 109 dollar per vat. Maar zoals bekend is de olieprijs in april onder nul gezakt. Algerije ziet zijn inkomsten flink slinken. Het land zit op een as met Nigeria en daartussen zit Boko Haram. Zodra je een verzwakking krijgt van het systeem, kun je er zeker van zijn dat de krachten die je tijdelijk onderdrukt hebt met grote kracht terugspringen. Het is dus bijna evident dat het terrorisme in die regio zal heropflakkeren.’

Vlakbij, in Mali, zijn ook Belgische militairen ontplooid. Chef Defensie Compernol: ‘Mali is sowieso al een failed state, waar veel ongerustheid over bestaat. Corona zal daar nog eens een bijkomende laag van instabiliteit bovenop leggen.’