Naisula Lepariyo & Hannelore Van Bavel

‘Willen we blijven vasthouden aan het simplistische idee van een vrouwonvriendelijk Afrika?’

Naisula Lepariyo is Keniaanse en nam twee Vlaamse documentairemakers op sleeptouw voor wat zou resulteren in een reportage in het programma Vranckx. Samen met Hannelore Van Bavel schrijft Naisula een reactie: ‘Belangrijk was dat de documentaire een eerlijke representatie zou zijn en niet een zoveelste herhaling van stereotypes over barbaarse, vrouwonvriendelijke Afrikanen. Helaas werd het dat wel.’

Land Zonder Man – de documentaire gemaakt door nomaden Leslie Hodge en Marjolijn Prins en uitgezonden in Vranckx – werd druk bekeken in België. En ook wij, hier in Kenia, volgden mee.

Sta ons toe onszelf eerst even voor te stellen. Hannelore Van Bavel is Belgische, maar woont in Kenia in het kader van haar doctoraatsonderzoek naar narratieven rond vrouwenbesnijdenis.

Willen we blijven vasthouden aan het simplistische idee van een vrouwonvriendelijk Afrika?

Naisula Lepariyo is Keniaanse en trotse Samburu, de etnische groep waarover de documentaire gaat. Naisula behaalde haar master in Development Evaluation and Management aan het Instituut voor Ontwikkelingsbeleid en -beheer van de Universiteit Antwerpen en schreef haar masterthesis over vrouwenbesnijdenis.

Het was Naisula die Leslie en Marjolijn mee naar haar regio nam en haar kennis over haar etnische groep en vrouwenbesnijdenis met hen deelde. Belangrijk voor haar was dat de documentaire een eerlijke representatie zou zijn van haar gemeenschap, en niet een zoveelste herhaling van stereotypes over barbaarse, vrouwonvriendelijke Afrikanen. Helaas werd het dat wel.

Barbaarse Britten

In de introductie van Land Zonder Man legt de presentator uit dat Umoja een dorp is in Kenia waar enkel vrouwen wonen die het geweld van hun mannen beu zijn. Ze vermeldt kort dat het dorp werd opgericht in 1990 door vijftien vrouwen die verkracht werden door Britse soldaten, maar gaat hier verder niet op in. De rest van het verhaal gaat over de vreselijke dingen die Samburu mannen hun vrouwen aandoen.

Nochtans is het aandeel van Britse soldaten in geweld tegenover Samburu vrouwen – en tegenover de gemeenschap in het algemeen – noemenswaardig. Umoja ligt vlakbij Archer’s Post, een plaats in Samburu county waar het Britse leger al sinds 1945, toen Kenia nog een Britse kolonie was, een trainingspost heeft. Elk jaar passeren 3000 Britse soldaten door land van de Samburu. Doorheen de jaren, tot en met vandaag, werden honderden vrouwen uit de omgeving verkracht door Britse soldaten. In de jaren negentig werd het Britse leger nog aangeklaagd voor verkrachting op basis van de getuigenissen van 1400 Samburu vrouwen.

Behalve de verkrachtingen is de aanwezigheid van het leger ook verantwoordelijk voor de verminking van duizenden kinderen. Samburu zijn herders en het is de taak van jonge kinderen om met de geiten en schapen rond te trekken op zoek naar graasbare gronden. Droogte en steeds schaarser wordend land duwen hen naar de gronden waar het leger oefent met granaten. De glinsterende voorwerpen trekken kinderen aan, met vreselijke brandwonden, amputaties en de dood als gevolg. Vorige week nog werden de onherkenbaar verkoolde restanten van een kind teruggevonden. Onder druk van mensenrechtenorganisaties werden een handvol slachtoffers en hun families vergoed, maar de overgrote meerderheid heeft nog steeds geen erkenning of vergoeding ontvangen.

Wie een hond wil slaan

Maar verkrachting en verminking door Europese mannen is niet het soort geweld waarin de documentairemakers geïnteresseerd zijn. Nog vóór ze in Kenia arriveerden, wisten ze welk verhaal ze wilden vertellen: over Samburu mannen die hun vrouwen en dochters slaan, verkrachten, als seksslavinnen gebruiken, verminken, en uithuwelijken, en over de enkele dappere Samburu vrouwen die ertegen ingaan. Dus kozen ze Umoja – een gemeenschap van overlevers van huiselijk geweld – om er een volledige gemeenschap mee voor te stellen.

Het is een keuze die even absurd is als een documentaire over de Vlaming baseren op een bezoek aan een vluchthuis voor mishandelde vrouwen in pakweg Antwerpen. Volgens diezelfde absurde logica trekken de reporters naar een dorp waar de ex-mannen van de gevluchte vrouwen wonen om de ’traditionele Samburu mannen te leren kennen’. Stel je voor dat een Keniaanse reportagemaakster een verhaal zou vertellen over de doorsnee Belgische man gebaseerd op enkele interviews met Belgische mannen die hun vrouwen mishandelen.

Vrouwonvriendelijk Afrika als verhaalstijl

Vertaald naar een Belgische context wordt de absurditeit snel duidelijk. En toch kon de reportage op heel wat positieve aandacht in onze media rekenen. Waarom?

Het is een verhaal dat wij, Westerlingen, herkennen en graag horen, omdat het resoneert met hoe we onszelf in de wereld zien: het rationele, moderne Westen, waar man en vrouw gelijk zijn, dat zich vol empathie en altruïsme zorgen maakt over het achtergestelde Zuiden, waarin de passieve vrouw het slachtoffer is van haar barbaarse cultuur en gewelddadige mannen. Afrikaanse vrouwen die zich verzetten tegen hun onderdrukking verdienen daarbij extra aandacht, omdat ze het voorbeeld van Westerse feministen lijken te volgen, en daarmee onze leidersrol lijken te bevestigen.

In deze verhaalstijl is er ook steevast een zogenaamde witte redder aanwezig; in dit geval Leslie die de wereld wil tonen wat voor onrecht er nog steeds gaande is in Samburu in de hoop verandering te brengen in de situatie. Witte redders – zij het journalisten, vrijwilligers of ontwikkelingswerkers – construeren hun identiteit als altruïsten en vergeten te reflecteren over de voordelen die ze zelf uit hun daden halen – carrière, bekendheid, levenservaring, exotische reizen, mooie Instagramfoto’s, een publieke identiteit als weldoener… De witte redder zet zichzelf en haar of zijn gevoelens ook vaak centraal. In de reportage krijgen we beelden te zien van Leslie die, met haar armen om haar knieën, de verte in staart – een illustratie van hoe aangedaan ze is door het bijwonen van een besnijdenis.

Slachtoffer te koop

Dat dit verhaal verkoopt, weten de vrouwen van Umoja ook. Het dorp is ondertussen erkend als culturele attractie en is een veel gemaakte tussenstop voor toeristen onderweg naar een van de nabijgelegen natuurparken. Journalisten betalen 300 dollar voor een reportage. En hierin is Umoja niet uniek.

Journalisten betalen 300 dollar voor een reportage.

In ons onderzoek komen we regelmatig vrouwen tegen die organisaties tegen vrouwenbesnijdenis oprichten – niet altijd omdat ze de praktijk zelf willen stoppen, maar omdat ze weten dat internationale organisaties graag geld besteden aan dit thema. Het geld gebruiken de vrouwen voor problemen die ze zelf als prioriteit zien (scholing en gezondheidszorg bijvoorbeeld), of voor dagelijks onderhoud. Veel vrouwen wonen seminaries bij of getuigen over de verschrikkingen van vrouwenbesnijdenis – niet per se omdat ze er zelf in geloven, maar omdat er geld te verdienen valt.

De hele wereld is patriarchaal

Het probleem met Land Zonder Man is niet dat het niet waar is. Het klopt dat kindhuwelijken, vrouwenbesnijdenissen, en het slaan van vrouwen met een stok voorkomen in Samburu. En het klopt ook zeker dat veel Samburu – zowel vrouwen als mannen – hier genoeg van hebben.

Het probleem is wel dat de documentaire een eenzijdig verhaal bracht. Waar zijn de ouders die hun meisjes naar school sturen? De vaders die hun dochters laten beslissen met wie ze willen trouwen? De vriendjes die, uit eigen zak, betalen voor de studies van hun lief? De gemeenschappen die uit eigen beweging alternatieve ceremonies hebben ontwikkeld om de goede culturele elementen te bewaren maar het wegsnijden van de clitoris te laten vallen? De echtgenoten die hun vrouwen raadplegen bij het maken van beslissingen? De Samburu vrouwen die leerkracht, advocate of dokter zijn? En zelfs de volwassen, opgeleide vrouwen die op latere leeftijd kiezen voor besnijdenis omdat ze hun culturele identiteit willen bewaren? Ze bestaan allemaal, maar om een of andere reden komen ze nooit voor in dit soort reportages. Misschien omdat ze niet passen in het verhaal dat we willen horen over Afrika?

Om het contrast tussen het Verlichte Westen en achterlijke Afrika nog te vergroten, vertelt Leslie aan enkele Samburu mannen dat mannen en vrouwen in het Westen gelijk zijn. Net als het beeld van vrouwonvriendelijk Afrika, is ook het vrouwvriendelijke Westen meer een fantasie dan een realiteit. Sla de cijfers over verkrachtingen, huiselijk geweld, en partnermoorden er maar op na.

De jammere realiteit is nog steeds dat zowat elke plek op de wereld patriarchaal is en dat sterke vrouwen, overal ter wereld, strijd voeren tegen dit onrecht – vandaar het wereldwijde succes van de #MeToo-beweging. Het grote verschil is dat Afrikaanse vrouwen niet enkel met seksisme worden geconfronteerd, maar ook met racistische en koloniale stereotypen over hun cultuur, hun mannen en hun verondersteld slachtofferschap.

Samburu strijders voor vrouwenrechten

Willen we blijven vasthouden aan het simplistische idee van een vrouwonvriendelijk Afrika? Wij vinden dat het hoog tijd is voor nieuwe perspectieven die het verhaal aanvullen en corrigeren. Eén zo’n aanvulling kan bijvoorbeeld een reportage zijn over de mannelijke Maasai en Samburu politici die doorslaggevend waren in de aanvaarding van de Keniaanse wet tegen vrouwenbesnijdenis van 2011. Of misschien over de vrouwen die zichzelf besnijden uit verzet tegen de bemoeienis van buitenstaanders?

Hannelore Van Bavel heeft een Master of Science in Sociologie en een Master of Arts in Gender en Diversiteit. Ze is momenteel bezig aan haar doctoraat in Sociale Antropologie aan de School of Oriental and African Studies (University of London) en University of Nairobi. In haar doctoraatsonderzoek kijkt ze naar de verschillende narratieven die bestaan rond vrouwenbesnijdenis en hoe deze een invloed hebben op pogingen om de praktijk te stoppen.

Naisula Lepariyo heeft een Master of Science in Development Evaluation and Management van het Instituut voor Ontwikkelingsbeleid en -beheer (Universiteit Antwerpen) en schreef haar thesis over vrouwenbesnijdenis. Ze werkte als field producer voor verschillende documentaires rond ontwikkelingsprojecten in Afrika. Ze werkt momenteel als onderzoeksconsultante met expertise in gender en ontwikkeling.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content