‘Wees blij dat we in Vlaanderen zulke goede populisten hebben als de N-VA’

Historicus Rolf Falter leerde de Europese Unie kennen als journalist en cabinetard. Intussen is hij Europees ambtenaar, en schreef hij een boek over de geboorte van Europa: ‘Je kunt er niet omheen: de EU heeft aan geloofwaardigheid verloren.’

Wanneer Rolf Falter aan zijn bureau zit, ziet hij rechts het Europees Parlement in Brussel, en links kijkt hij uit over het Luxemburgplein. Aan de ene kant heerst de Europese bubbel, l’Europedes cravates, de technocraten die met hun beslissing diep ingrijpen op ons leven van elke dag. Aan de andere kant lopen de terrasjes vol, de dassen worden losser gemaakt, en wordt er gelachen en gedronken. Falter wijst naar het plein. ‘Toen hier voor het eerst een boerenbetoging zou worden gehouden, in plaats van op het Schumanplein waar de Europese Commissie kantoor houdt, was iedereen in paniek. “Ze gaan de boel vol melk spuiten!”‘ Hij grinnikt. ‘Ik was net tevreden: eindelijk erkenning voor het Europees Parlement.’

Falter was politiek journalist bij De Standaard en De Tijd en adviseur van liberale politici zoals Johan Van Hecke, Guy Verhofstadt en Annemie Turtelboom. Sinds 2002 werkt hij voor Europa. Over de Europese ontstaansgeschiedenis schreef hij net een vuistdik standaardwerk, De geboorte van Europa – Een geschiedenis zonder einde. Het sluit nauw aan bij het werk dat hij nu doet: leiding geven aan het ‘Bureau in België van het Europees Parlement’, dat ons de komende maanden zal proberen diets te maken dat de Europese verkiezingen van 2019 ‘minstens even belangrijk zijn als de lokale en nationale stembusgang’, zo vertelt hij. ‘We zullen erop hameren dat ruim 70 procent van de wetten die ons leven bepalen híér wordt goedgekeurd. Want zo is het: Europa maakt de wetten, de nationale staten krijgen een beetje marge om daarin hun speeltuin te creëren.’

Als de EU zo machtig is, waarom lijkt ze dan zo vaak zo machteloos?

Rolf Falter: Dat is de paradox van de Europese Unie: ze is vandaag de belangrijkste wetgever van ons allemaal, maar stelt als uitvoerende macht niets voor. Waarom denkt u dat het de Amerikanen waren die erachter kwamen dat Volkswagen knoeide met emissiewaarden? De wetgeving was oké, misschien zelfs te streng. Maar de controle van Duitse wagens lag bij de Duitse autoriteiten, waarvan we doorgaans aannemen dat ze streng zijn in controleren. Alleen in de bevoegdheden die de EU van bij het begin naar zich toe trok, zoals handel en mededinging, kan ze macht uitstralen. Vandaar dat eurocommissarissen voor Mededinging zoals Karel Van Miert vroeger en Margrethe Vestager vandaag zo streng konden en kunnen optreden.

Die scheeftrekking onderstreept dat de EU nog altijd een economisch project is, maar ze schiet tekort op puur politieke thema’s.

Falter: Europa heeft op dat vlak weinig bevoegdheden, en het mist in het algemeen democratische legitimatie. Het mooiste voorbeeld daarvan is commissaris Frans Timmermans, die onder meer moet toezien op de naleving van het Handvest van de Grondrechten. Hij doet bijvoorbeeld uitstekend werk in Polen, waar ze bepalingen uit onze verdragen met de voeten treden en het justitiële apparaat naar huis stuurden. Hij tikt hen op de vingers zoals het hoort, maar in Polen zeggen ze: ‘Jij bent maar een ambtenaar uit Brussel. Wij zijn hier verkozen, jij niet.’ Dat is het probleem. Europa is geconcipieerd als technocratie, en dat kun je niet volhouden. Het heeft gewerkt, er zijn goede commissies geweest – die van Walter Hallstein begin jaren zeventig, of Jacques Delors rond de jaren negentig. Maar in de huidige commissie van Jean-Claude Juncker vind ik, om het voorzichtig uit te drukken, weinig inspiratie. Hoe hij bijvoorbeeld de brexit aanpakte…

Wat was daar mis mee?

Falter: De reactie was er een van rancune, van een partner die zich gekwetst weet. Sommigen wilden de Britten zelfs mores leren, om de rest te ontmoedigen dezelfde weg op te gaan. Nou, fraaie unie die met afdreiging moet worden bijeengehouden. De Commissie heeft op z’n minst de pretentie om een beetje de regering van de EU te zijn. Dan verwacht je ook leiderschap. Je moet je alleen al puur strategisch toch afvragen hoe we de Britten gaan bekijken: als concurrenten of als goede buren? Gaan we ze dicht bij ons houden, of net afstoten? Dat debat heeft nooit plaatsgevonden.

Hoe moet het verder met de EU na de brexit?

Falter: De brexit zal alleen maar slagen als er zo weinig mogelijk brexit in zit, zoals de zakenkrant Financial Times een halfjaar geleden al concludeerde. Bekijk het vanuit het standpunt van de Franse, Nederlandse en Belgische buren. Wij willen toch niet opnieuw al die douanecontroles aan de grens met Groot-Brittannië? Ook de Britten, en zeker hun bedrijfsleven, willen dat niet. Laten we de drempels zo laag mogelijk houden. Ik denk dat we daar ook op zullen uitkomen. En geef de Britten dan tien à vijftien jaar om te evalueren of ze zich beter voelen los van de EU. Als dat zo is: goed voor hen. Als dat niet zo is: laat ze terugkeren. Ze zullen dan geëngageerder zijn dan ooit.

Ook de EU-reactie op het populisme is te bleek. In plaats van te klagen, moet je zorgen dat kiezers niet in de armen van de populisten lopen. En ook op economisch vlak schort er wat. Waarom is het nog altijd niet gelukt om een evenwicht te vinden tussen de economische voordelen die Duitsland uit de EU haalt en de stagnatie in Italië? Nochtans is de EU gebouwd op het principe van permanente Marshallhulp.

Permanente Marshallhulp binnen de EU?

Falter: Jazeker. De Amerikanen hadden na de Tweede Wereldoorlog geld te veel. Wat hebben ze gedaan? Ze leenden hun dollars uit aan Europa, dat het geld moest uitgeven in de VS. Het was een recyclagesysteem. De Europese Unie heeft het overgenomen. In de jaren 1970 hebben we zo het straatarme Ierland geholpen, in de jaren 1980 Spanje en Portugal. Op het moment dat we hetzelfde wilden doen in Oost-Europa, viel in 2008 de economische crisis op onze nek. Toch heeft het gewerkt: de Polen zijn van alle lidstaten het best uit de crisis gekomen, en ook de Esten, Roemenen en Slowaken gaan erop vooruit. Vandaag heeft Duitsland weer een surplus. Waarom zetten we dat niet in om Italië en Griekenland te helpen? Het geld dat die landen krijgen, kunnen ze weer uitgeven in West-Europa. Dat kan weer dynamiek creëren.

Na de brexit en de dreigende verkiezingsoverwinning van Marine Le Pen (FN) in Frankrijk stond het voortbestaan van Europa op het spel. Komt er een nieuwe dynamiek in Europa na de verkiezing van Emmanuel Macron als president van Frankrijk?

Falter: Zonder Frankrijk was het einde verhaal voor de EU. De Franse economie was verzwakt, en president François Hollande straalde allesbehalve macht uit. Daardoor werd de Duitse bondskanselier Angela Merkel alleen chef in Europa. Dat zorgt voor wat spanning. De Duitsers zijn assertiever geworden. Zo willen ze in tegenstelling tot vroeger graag de topposities binnenhalen, bijvoorbeeld het voorzitterschap van de Europese Centrale Bank. Dat wekt meer en meer irritatie op. Met Macron kan het evenwicht worden hersteld en kan Europa weer bouwen op de Duits-Franse as. En waarom had die as zo veel impact? Omdat Duitsland de mentaliteit van Noord-Europa vertegenwoordigt en Frankrijk die van Zuid-Europa, en beide samen vaak ook de twee grootste politieke families verenigen: de sociaaldemocraten en de christendemocraten. Sinds de eerste rechtstreekse verkiezing van het Europees Parlement in 1979 behaalden zij samen altijd een meerderheid. Een compromis tussen Berlijn en Parijs was meestal ook voor de andere lidstaten aanvaardbaar.

Is de EU daardoor niet te veel een Frans-Duits onderonsje, waar de andere lidstaten maar voor spek en bonen bijzitten?

Falter: (haalt zijn schouders op) Dat was voor 1945 ook al zo, nu zitten we tenminste mee aan tafel. Je kúnt Duitsland en Frankrijk blokkeren, als je je maar organiseert. Dat zou ook gebeuren als zij het gaspedaal te diep zouden induwen. Het wordt niet vaak gezegd, maar na de Europese verkiezingen in 2019 zou het dominante evenwicht tussen socialisten en christendemocraten weleens verleden tijd kunnen zijn. Dat hoeft geen ramp te zijn, het kan nieuwe ideeën opleveren, maar het zou wel het einde kunnen betekenen van een tijdperk.

Toch is de EU een technocratie. Nergens wegen de adviezen van experts zo sterk door als in Europa, schrijft u in uw boek.

Falter: Maar de conclusie is dat de Europese technocratie niet meer werkt, ze is omgeslagen in bureaucratie. Het is tijd om naar democratische legitimiteit te evolueren. Er moet een Europese regering komen die met een programma naar het parlement moet voor goedkeuring, en die desnoods halverwege kan worden weggestuurd. Daar zitten we niet meer zo ver vanaf.

Moeten er daarbij Europese bevoegdheden terugkeren naar de nationale staten?

Falter: Bevoegdheden teruggeven is niet simpel, maar over sommige moet je toch nadenken. De vogel- en habitatrichtlijn, bijvoorbeeld. Die is goedbedoeld: vogels vliegen over grenzen, dus moet je dat ook over de grenzen heen regelen. Maar waardevol landschap betekent in Nederland iets anders dan in Andalusië. Ik heb me ooit verdiept in de Hedwigepolder. Mensen hebben daar eeuwenlang gevochten om het land te veroveren op het water, en dan wordt dat weer onder water gezet op basis van een Europese richtlijn die weinig speelruimte geeft.

Zijn er ook bevoegdheden die van de lidstaten beter naar Europa zouden verhuizen?

Falter: Zonder twijfel. Het meest sprekende voorbeeld is de warboel aan tolsystemen op de Europese autowegen. Door Europa rijden, doe je met een autoruit vol stickers. Niet alleen voor de autowegen, want ook als je een grote stad zoals Parijs in wilt, moet je een sticker hebben. Dit is toch echt iets wat Europees moet worden opgelost! Maar laat die logica zichzelf maar vinden via het politieke draagvlak. Want als er één ding is wat ik heb geleerd uit mijn werkzaamheden in België en Europa: er bestaat geen wonderrecept voor federalisme.

Legt u dat eens uit.

Falter: Neem de Benelux. Er bestaan geen noemenswaardige belemmeringen voor het handels- of financieel verkeer tussen België, Nederland en het Groothertogdom. Toch zijn er nog verschillen, zoals de accijnzen op benzine of de btw-tarieven. Maar iedereen ziet de Benelux als één economische ruimte. De Benelux is tot stand gekomen via overleg en onderlinge akkoorden, zonder harmonisering van die drie economieën of zonder eenmaking van de markt. Dat doet me besluiten: je kunt een goed functionerende economische en financiële ruimte hebben zonder alles te regelen. Dus in plaats van bijvoorbeeld de fiscale tarieven in Europa in één keer vast te leggen, is het misschien beter om ze voorzichtig te harmoniseren. En als er distorties opduiken, komen die politiek wel aan de oppervlakte en dan kun je ze aanpakken.

Is de vennootschapsbelasting niet iets wat Europees moet worden geregeld? De tarieven tussen de lidstaten liggen vandaag ver uit elkaar, en de lidstaten concurreren elkaar er dood mee.

Falter: De vennootschapsbelasting is een heel goed voorbeeld van wat ik net heb gezegd. Ierland heeft de existentiële angst dat het zijn zeer lage vennootschapsbelasting niet meer zou mogen toepassen – welk bedrijf wil daar dan nog zitten, zo ver van alles? Het kan dus zinvol zijn om niet overal dezelfde vennootschapsbelasting te willen. We zijn daar soms te cartesiaans in.

Maar ondertussen legt Europa wel begrotingsregels op aan de lidstaten. Het zijn niet de nationale parlementen die de begroting van een lidstaat goedkeuren, maar wel Europese technocraten.

Falter: Precies. En dat blijkt niet te werken. Het basisidee is goed: Europa wil vermijden dat er ooit nog zo’n drama als Griekenland plaatsvindt, dat men van het faillissement moest redden. Daarom legt het de lidstaten strikte begrotingsregels op. Maar de Fransen vegen daar al jaren hun voeten aan, de Italianen raken niet uit de miserie, Duitsland wordt dan weer op de vingers getikt omdat het te grote overschotten heeft, enzovoort. Die Europese tabellen, rapporten, seminars en wat is het allemaal over de overheidsfinanciën van de lidstaten zitten schitterend in elkaar, het is de technocratie op z’n best. Alleen heeft Europa niet het gezag om die regels op te leggen.

De economische situatie in de lidstaten is ook erg verschillend.

Falter: Zeker, zelfs de situatie in ons land is heel anders dan die in Nederland. Wij hebben tijdens de crisis een hogere economische groei gekend omdat onze overheid iedereen een handje hielp, terwijl Nederland met zijn besparingen de economie bijna doodkneep. Maar nu staan onze noorderburen er beter voor dan België, omdat ze een aantal hervormingen eerder doorvoerden dan wij. Kleine bedenking daarbij: ook Nederland voelt zwaar de gevolgen van de globalisering. Dan zie je een politicus als Geert Wilders daar erg populair worden. Dat populisme kennen wij dan weer niet. Correctie: in Wallonië kent men dat soort populisme met de snelle opkomst van het radicaallinkse PTB/PVDA nu wel.

Sommigen verwijten de N-VA dat ze in hetzelfde bedje ziek is.

Falter: Ja, de N-VA wordt geregeld uitgescholden voor populistische partij, maar als je kijkt wat er allemaal als populistisch wordt bestempeld in Europa, dan komt Vlaanderen daar toch fantastisch goed uit? De N-VA krijgt nu zelfs het verwijt dat ze bezig is met de redding van België! Niemand kan het ontkennen: de N-VA werkt momenteel stabiliserend in op het systeem. Het zijn bijna wonderbaarlijke populisten. (lachend) Wees blij dat we in Vlaanderen zulke goede populisten hebben als de N-VA.

Ook in ons land neemt het euroscepticisme toe. Bij de N-VA, de grootste Vlaamse partij, hoor je zeer kritische stemmen over de EU. Sommigen zeggen dat België daardoor zijn goede Europese imago kwijtspeelt.

Falter: Ach, dat goede Europese imago van België. Weet u wat dat was? We volgden altijd gedwee de standpunten van de Europese Commissie, in plaats van ons te gedragen als een gewone lidstaat. Toen ik bij minister van Justitie Annemie Turtelboom (Open VLD) werkte, moest ik weleens deelnemen aan ministerraden. Dan werd ons door de diplomatie ingefluisterd: ‘We zijn altijd een van de beste leerlingen in Europa geweest, we gaan nu toch niet tegen de Commissie ingaan?’ Een concreet voorbeeld: tijdens vele ministerraden in die periode stond de zeer omvangrijke verordening op de bescherming van elektronische gegevens op de agenda. In België was er toen heel veel verzet tegen de Europese regelgeving, van links tot rechts. Wij vertaalden dat, maar kregen dan zowel van de diplomatie als van Europees Commissaris Viviane Reding te horen: ‘Komaan, jullie Belgen hebben Europa toch altijd gesteund?’

‘Sois belge et tais-toi?’

Falter: Precies, en dat is niet goed. Want het gaat natuurlijk om de inhoud, en dan moet je op je strepen staan.

Worden de Belgen eurosceptischer?

Falter: De mensen zijn inderdaad niet meer zo pro-Europees als tien jaar geleden. Dat de N-VA dat ook is, mag je haar niet verwijten want zij vertaalt wat leeft bij de bevolking. Dat heb ik goed gemerkt toen ik hier bezoekers rondleidde. Ik kreeg soms de volle laag. Logisch. We hebben altijd gezegd dat we de economie Europees zouden organiseren. Wanneer je dan acht jaar lang worstelt met de zwaarste economische crisis in tachtig jaar, krijgt de EU het natuurlijk hard te verduren. Je kunt er niet omheen: Europa heeft aan geloofwaardigheid verloren.

De economische crisis ligt achter ons, maar de geloofwaardigheid blijft afkalven. Dit keer door de aanpak van de vluchtelingencrisis – of beter: door het gebrek daaraan.

Falter: Ik zou daar heel snel op kunnen antwoorden: vind mij één overheid in de wereld die de immigratieproblematiek onder controle heeft. Oké, de Chinezen, maar ik denk niet dat we dat systeem hier willen. Migratiestromen zijn altijd chaotisch. Staatssecretaris Theo Francken (N-VA) en Europees commissaris Frans Timmermans nemen voortdurend initiatieven die de zaak weer voor een tijdje afzwakken. Zoals de deal met Turkije, waardoor de zaak minder erg is dan twee jaar geleden. Maar hebben we het daarmee onder controle? Nee.

Kan het migrantenvraagstuk opgelost worden?

Falter: Dat is heel complex, en dat is het nog veel meer geworden omdat we de zaak voor een stuk uit handen hebben gegeven aan de rechtbanken, in casu het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Dat heeft een heel verregaande, humanitair-liberale interpretatie gegeven aan de Conventie van Genève, en dat zorgt nu voortdurend voor problemen. Vroeg of laat moet de Conventie herzien worden. Op zich is ze goed, maar je zult ze moeten herformuleren om opnieuw een vaste, minder vrij te interpreteren juridische basis te krijgen die de migrantenstromen kan aanpakken. Het probleem is niet zozeer dat je migranten binnenkrijgt – dat zal zo blijven, en je hebt er ook nodig – , maar als mensen het gevoel hebben dat ze overspoeld worden, ondermijn je je eigen samenleving. Niet alleen politiek, met de opkomst van antimigratiepartijen, maar ook economisch.

Hoe bedoelt u?

Falter: Als je de evolutie van het gemiddelde inkomen van Antwerpen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest vergelijkt met dat van Vlaanderen en België, dan zie je dat die eerste twee verarmd zijn. Ze hebben achterstand opgelopen op de rest. Waarom? Voor een stuk door de stadsvlucht, maar de voornaamste oorzaak is dat ze een te grote groep arme mensen in één keer hebben binnengekregen. Migratie is nodig en nuttig, en de integratiecapaciteit van de westerse samenleving is groot maar ze is niet oneindig. Als je over een bepaalde drempel gaat – die helaas niet meetbaar vast te stellen is – , krijg je een verarming van de samenleving als geheel. Misschien moeten we zoals Canada proberen vooraf te bepalen hoeveel we nodig hebben en aankunnen, en op wereldvlak bekijken wie wat doet.

Maar Polen en Hongarije willen niet horen van migranten. En dan zeggen sommigen: ‘Er zijn geen terreuraanslagen in Polen en Hongarije.’

Falter: Dat is flauwekul. Binnen de kortste keren kunnen er ook daar aanslagen zijn. De terreuraanslagen hebben niets te maken met of er nu veel of weinig migranten zijn. Je kan en mag niet veralgemenen. Je moet blijven zoeken waarom jonge mannen van rond de twintig, hoofdzakelijk van Arabische afkomst, zichzelf opblazen – niet alleen bij ons, maar nog het meest in de Arabische wereld. Maar zelfs de Israëli’s, die al zo lang vertrouwd zijn met het fenomeen, hebben er bij mijn weten nog altijd geen sluitende uitleg voor. Even verontrustend is dat steeds meer moorddadig wapentuig binnen het bereik van iedereen komt: de machinegeweren, de TATP-springstof, straks ook de drones of huis-tuin-en-keukenraketten zoals die in Gaza. Daar moeten de veiligheidsdiensten een antwoord op vinden.

U vindt dat Europa minder dwingend moet zijn. Maar is de reactie op de Hongaarse premier Viktor Orban niet flauwtjes? De man schuift steeds meer democratische spelregels opzij, en kan stilaan een dictator worden genoemd.

Falter: Je moet zulke zaken niet forceren, democratie is een leerproces. De Britten weten al meer dan 300 jaar wat een parlementaire democratie is, wij 200 jaar, de Fransen 150 jaar. In Duitsland en Italië is het systeem jonger, zo’n 75 jaar. In Spanje, Portugal en Griekenland 40 jaar. De Oost-Europeanen kennen het systeem pas 25 jaar. Geef hen wat tijd. Geef de politici en de kiezers in die landen de kans om te bekijken hoe ze ermee moeten omgaan. Ondertussen moet Europa de geldende procedures opstarten tegen iemand als Orban, en dat gebeurt ook. De druk wordt opgevoerd. We zullen wel zien welk oordeel de kiezers in zijn land zullen vellen. Dat is natuurlijk de voorwaarde. Als er geen verkiezingen meer zouden worden gehouden, krijg je een ander verhaal.

En wat dan?

Falter: Dan moet je Hongarije uit de EU gooien. Maar zover zijn we nog niet.

U hebt Europa als journalist, als cabinetard en als Europees ambtenaar gevolgd. Wat hebt u nog bijgeleerd door er zo’n dik boek over te schrijven?

Falter: Ik ben als historicus toch nog geschrokken van hoe groot de puinhoop was waarop we de EU hebben gebouwd. In rapporten van kort na de Tweede Wereldoorlog werd de situatie vergeleken met de instorting van het Romeinse Rijk. Ik denk dat de vergelijking klopt. In West-Europa zijn wij er nog relatief goed afgekomen, maar tussen de Rijn en de Wolga was het één puinhoop: 20 miljoen vluchtelingen, honderdduizenden stierven van de honger, mensen in Düsseldorf – nu een van de rijkste steden van Europa – betoogden met bordjes waarop stond ‘Wir haben Hunger‘, chaos overal.

De morele puinhoop was nog de grootste van allemaal. Tussen 1939 en 1945 sneuvelden 36 miljoen mensen in Europa. Dankzij onze gigantische investeringen in vernielingstechnologie zijn we van de betere geweren en kanonnen in 1914 naar de atoombom en de massale luchtbombardementen in 1945 geëvolueerd. En daarbovenop kwam nog Auschwitz. Het is iets te makkelijk om dat louter als een product van enkele losgeslagen en mentaal geperverteerde Duitsers te zien. Het was ook het product van een land dat aan de top stond van de Europese beschaving en alle ratio, kennis, creativiteit en wetenschap gebruikte om een fabriek te bouwen met als productiedoelstelling: 6000 doden per dag. Die doelstelling werd vaak gehaald. Zo bestiaal gedraagt zich geen enkel beest, maar het is wél gebeurd in het hoogst beschaafde Europa. Het zou ons af en toe wel wat bescheidener moeten maken wanneer we de rest van de wereld de les willen spellen.