‘We maken de grootste economische stilstand mee sinds de jaren 30 en toch is de dictatuur nergens teruggekeerd’

‘Het politieke centrum is verzwakt en de kiezers worden naar de radicale flanken gelokt,’ zegt Jonathan Holslag (VUB). ‘Maar is die polarisering net geen uiting van de reële bezorgdheden van mensen zonder dat extremisme al te snel dominant wordt?’

De Europese democratie is dood, zeggen mensen me vaak. Ze is het vertrouwen van de burgers kwijt en blijkt niet langer in staat om hun belangen te dienen. Is dat wel zo? Toen ik vorige week naar het grote verkiezingsdebat in Frankrijk zat te kijken, raakte ook ik geërgerd door de kolder van Marine Le Pen, haar nogal flauwe pogingen om Emmanuel Macron in diskrediet te brengen en haar goedkope oneliners. Mooi was het hoegenaamd niet. Maar de Fransen zijn er nu wel uit: Macron mag dan voor velen een gladde bankier zijn, Le Pen is – net zoals Geert Wilders in Nederland – te licht bevonden. Dat is bijzonder. We maken de grootste economische stilstand mee sinds de jaren dertig en dat nu al bijna tien jaar lang. En toch is de dictatuur nergens teruggekeerd.

Er zijn verschillende academische benaderingen van democratie. Dat democratie ons beschermt tegen dictatuur, is voor mij essentieel. Veel Vlamingen vinden dat misschien evident, maar tijdens mijn recente reizen langs de buitenrand van Europa werd ik er steeds opnieuw mee geconfronteerd: ongeveer een vijfde van de huidige bevolking van de Europese Unie heeft in zijn leven ooit met dictatuur te maken gehad, van de Sovjet-Unie over Salazar tot Franco. Vandaag beschermt de democratie ons voorlopig wonderwel tegen de lelijke uitspattingen van machtsmisbruik en onderdrukking. Jazeker, er waren akelige politieke gedachten rond in Europa. Voorlopig slagen zij er evenwel niet in om de meerderheid van de kiezers te overtuigen. Zelfs de Hongaarse sterke man, Viktor Orban, botst in zijn pogingen om de rechtsstaat uit te kleden op een nee van de bevolking. De populariteit van zijn Fidezs-partij kalft af.

Het is dus niet meer zo eenvoudig als in het verleden om macht te concentreren. Dat leidt tot politieke versplintering. Er is dan wel geen dictator aan de macht, we krijgen impasse, polarisatie en stuurloosheid in de plaats. Het politieke centrum is verzwakt en de kiezers worden naar de radicale flanken gelokt. Maar is die polarisering net geen uiting van de reële bezorgdheden van mensen zonder dat extremisme al te snel dominant wordt? Bewijst het niet het onvermogen van centrumpartijen om het vertrouwen opnieuw te winnen, stap voor stap, zodat ook zij zich kunnen heruitvinden of vervellen tot nieuwe welwillende politieke krachten? Misschien moeten de oude politieke verhalen wel vernieuwd worden. Onze democratie geeft signalen en doet dat redelijk gedoseerd. Zo schept ze ruimte voor bezinning, nuance, diversiteit en oplossingen.

Maar waar blijven die oplossingen? Opnieuw, ik beschouw democratie in eerste instantie als een brandmuur tegen dictatuur. Mensen kunnen hun ideeën laten meedingen in de strijd voor de macht. Misschien is het dan wel normaal dat de oplossingen zich traag uitkristalliseren. Onze samenleving staat per slot van rekening voor ongeziene uitdagingen: onze economie botst op haar grenzen, ons leefmilieu staat onder druk, er is een gebrek aan menselijkheid en noem maar op. Europa rest de taak om de beschaving naar een nog hoger niveau te tillen. In een dictatuur zouden misschien al sneller grote beslissingen genomen zijn. Maar zouden dat de juiste zijn? Wij klagen erover als onze overheid enkele miljarden opbrandt om banken te redden, maar in dictaturen zoals China gebeurt dat op een nog grotere schaal. De beslissingen zijn krachtiger, de risico’s zijn ook groter.

Democratie is een marktplaats voor ideeën. Ik denk niet dat je van een democratie kunt verwachten dat zij dé oplossing levert, wel dat ze ons de ruimte biedt om verschillende oplossingen tegen elkaar af te wegen. Uiteindelijk is het aan de burgers, aan de politici en aan de onderzoekers om mee voorstellen aan te dragen. Daarna is het wikken en wegen. Er zijn dreigingen zoals het stuitende gebrek aan aandacht voor geschiedenis en burgerschap in het onderwijs bijvoorbeeld – een belangrijke voorwaarde voor een goed werkende democratie voor Thomas Jefferson, de derde president van de VS. Ook het gebrek aan transparantie in economische kwesties en de onduidelijkheid over bestuurlijke verantwoordelijkheden vormen een gevaar. Onze democratie doet zijn werk en toont zich zeer veerkrachtig. Maar ze is niet onfeilbaar. Hoe we haar gebruiken om ons te beschermen tegen politieke excessen en te werken aan overtuigende politieke oplossingen, zal beslissen over haar voortbestaan.