‘Kunnen we in Europa een nieuwe wedergeboorte in gang zetten, zonder ons eerst door nieuwe middeleeuwen te moeten slepen? Dat is de vraag die me nu enkele jaren door het hoofd spookt’, schrijft Jonathan Holslag in zijn laatste essay.
Het wordt steeds duidelijker dat de komende decennia weinig zullen lijken op de voorbije twintig jaar van globalisering, maar de vraag blijft hoe die wereld er zal uitzien. Wat zijn de belangrijke trends, de mogelijke game changers, de kansen en de dreigingen? In een reeks essays gaat Jonathan Holslag, docent internationale politiek aan de VUB, op zoek naar de grote verhalen van morgen.
Lees ook:
– Wat als China ooit een rijk land zou worden?
– Zou de hand van de beul ooit opnieuw tot in Europa kunnen reiken?
– Waarom u, de modale Vlaming, wellicht niet bang genoeg bent
– Hoe Europa een cyberkolonie werd
– De kanonneerboten van de toekomst komen van de maan
– Helpt een Googlebril ons echt vooruit als samenleving?
– De opkomst van de killerstad: hoe kunnen we onze wereld leefbaar houden?
– Helpt een Googlebril ons echt vooruit als samenleving?
– ‘Europa is een watjessamenleving geworden’
Misschien vond u dat ik in de voorgaande essays het dilemma te scherp stelde en in mijn somberheid over de wereld overdrijf. Maar hoe harder ik zoek naar argumenten die mijn bezorgdheid ontkrachten, hoe meer zij werd bevestigd.
Vier grote trends
Ik zie vier grote trends. Ten eerste is er de toenemende onrust als gevolg van de kenterende machtsbalans tussen de hoofdrolspelers in deze wereld. Vaak wordt opgemerkt dat de afname van macht slechts relatief is en dat de voorspoed van het ene land niet noodzakelijk ten koste gaat van een ander land. De voorbije weken heb ik in de Balkan en Oost-Europa nog eens vastgesteld dat landen nog steeds achteruit kunnen boeren. Het werkelijke inkomen in Oekraïne, Bosnië, Servië en Rusland ligt 20 tot 30 procent lager dan in 1990. En die evolutie blijft niet beperkt tot de voormalige Sovjet-Unie. Ook in West-Europa neemt het werkelijke inkomen af.
Dat heeft te maken met een tweede trend. Economen stellen graag dat de cake dankzij de globalisering voor ons allen steeds groter wordt. Dat is ook zo, maar hij wordt ook steeds luchtiger. Kijken we naar het bnp, dan is de welvaart sinds 1990 veel harder gegroeid in vergelijking met de periode tussen 1970 en 1990. Trek je daar de inflatie af, dan blijft er van dat verschil al veel minder over. Ga je na wat een gemiddelde aardbewoner er uiteindelijk aan overhoudt, dan is de welvaartstoename sinds 1990 aanzienlijk kleiner geworden. Ook de banenschepping is wereldwijd verminderd. Meer groei dus, maar minder tastbare baten.
Hoeft het dan te verwonderen dat ruim de helft van de respondenten in een recente wereldwijde peiling door denktank Pew Research Center ontevreden is met de toestand in hun land? Die ontevredenheid zal verder worden vergroot door een derde trend: schaarste. Opnieuw, met al onze kennis en technologie zou er eigenlijk geen schaarste mogen zijn. Veel kennis wordt evenwel te traag in oplossingen omgezet. Daardoor zal de strijd om grondstoffen het komende jaar meedogenloos blijven en dreigt de bevolkingsgroei de zeer kwetsbare leefomgevingen in Afrika, het Midden-Oosten en Zuid-Azië verder te ontwrichten. Dat zal leiden tot meer migratiedruk en competitie om jobs in de steden.
Een vierde trend is de groter wordende kloof tussen slimme technologie en achterlijke samenlevingen. We slagen erin om atomen te herschikken, maar niet om stipt openbaar vervoer te organiseren. We zijn te zeer gaan geloven dat alle vooruitgang technologisch moet zijn, terwijl vooruitgang toch eerder een zaak blijft van hoe we de samenleving inrichten en hoe we onszelf met al onze capaciteiten in die samenleving kunnen ontplooien. Technologische vooruitgang zonder een visie voor maatschappelijke vooruitgang, maakt van mensen een weke massa die de verandering ondergaat.
In de loopgraven
Die evoluties dragen bij tot een vijfde trend: protectionisme, de poging om te houden wat je hebt, zonder zelf te veranderen. De ene schaart zich achter een antimigrantenpartij, de andere achter een stakingsgretige vakbond of een sterke leider als Vladimir Poetin of Recep Tayyip Erdogan. We zijn langzaamaan opnieuw in de loopgraven aan het kruipen en daar komt vroeg of laat gedonder van.
De nieuwe middeleeuwen
Nieuwe handelsoorlogen en gewapende conflicten tussen staten zijn de komende decennia zeer waarschijnlijk. Of dat nationalisme en geweld de staten ook zal redden, is de vraag. Ik sluit niet dat meer en meer staten, inclusief grote landen als India, intern zullen verbrokkelen in kleinere regio’s of megasteden met telkens een eigen achterland. Laat daar nieuwe volksverhuizingen als gevolg van armoede en klimaatverandering op los, of religieuze spanningen, en u krijgt een idee hoe de nieuwe middeleeuwen eruit kunnen zien.
Europa kan het zich niet veroorloven om in zijn schelp te kruipen. In de huidige wereld is het lachwekkend dat Europese dwergstaten zich opnieuw achter hun vlag en volkslied wegsteken, of zich verschansen in hun afbrokkelende tempels van welvaart. De enige kans die we hebben, is net een nieuwe wedergeboorte. Beetje bij beetje begint dat te dagen bij burgers. Overal in Europa ontluiken nieuwe burgerbewegingen voor een betere samenleving. Ondernemers praten over het einde van het huidige economische model en de behoefte aan iets beters. Zelfs academici komen schuchter hun ivoren toren uit.
2 denkfouten
Een aantal denkfouten staan evenwel nog steeds in de weg, niet het minst de volgende redenering: Europa is belangrijk, dus moeten we de euro redden, dienen overheden op dieet en moeten burgers de tering naar de nering zetten. Vindt u het gek dat die burgers dan hun vertrouwen in de politiek verliezen? Elke politieke organisatie, ook Europa, is slechts een middel om een doel te bereiken en als het doel niet meer duidelijk is, verliest ook het middel zijn relevantie.
Zingeving, daar draait het om, ook in de politiek, en daarbij staan u en ik centraal. Dat brengt ons bij een tweede denkfout. Net zoals de profeten van de welvaartsstaat na WO II, gaan sommigen er nog steeds van uit dat als je mensen een basisloon en voldoende vrije tijd geeft, het wel goed zal komen. Niets is minder waar. We willen onze boterham verdienen, jazeker, maar het liefst op een zinvolle manier, met ruimte voor creativiteit en erkenning. Neem mensen dat af en ze worden cynisch of opstandig. Het gaat dus niet om vrije tijd, maar om vreugdevolle tijd, of we die nu op het werk of thuis doorbrengen. Het gaat niet om basisinkomen, maar basiskansen. Als je welvaart wilt, moet je ook de ambitie hebben om aan die welvaart bij te dragen.
Bouwplan
Samenleven kan pas als we opnieuw samen dromen, dromen over het plekje aarde dat we bewonen. We hebben niets minder nodig dan een 3D-model van de ideale samenleving, een beetje als die van de humanisten, een bouwplan met tastbare zaken als steden en landschappen, en ontastbare weefsels als onderwijs, cultuur en schoonheid. Het gaat om krijtlijnen waarbinnen eenieder zijn ding kan doen, niet om een blauwdruk. Maar voor mij mag de volgende Steve Jobs best een visionaire filosoof over verstedelijking zijn en de volgende Bill Gates een verkeersdeskundige die onze fileknoop ontwart.
Hoe organiseren we dat bouwproject en hoe maken we het betaalbaar? Daarvoor hebben we efficiënte overheden nodig, die voorkomen dat onze samenleving de capaciteit om te dromen verliest door afhankelijk te worden van ingevoerde fossiele brandstoffen en andere strategisch belangrijke zaken. Overheden die de financiële sector inrichten op een wijze die aanzet om goed te investeren, die een kader scheppen waarin de kansen in het bouwproject rechtvaardig worden verdeeld en die burgers aanmoedigt het beste van zichzelf te geven.
Ik huiver bij het beeld van een Brusselse bureaucratie die de 500 miljoen Europeanen in een gigantische eenheidsworst probeert te draaien. Europa heeft steeds kracht geput uit zijn diversiteit en dat moet meer dan ooit aangemoedigd worden. Een zekere wrijving is zelfs nodig om samenlevingen scherp en innovatief te houden. Ik geloof niet in een Europa van praktische oplossingen en kleingeestige regeltjes. Wie heeft daar een boodschap aan? Ik geloof in een Europa van grote waarden, waarbinnen landen, regio’s, steden en dorpen kunnen floreren, maar die ook front vormen tegen gemeenschappelijke dreigingen. Europa moet opnieuw een bewuste alliantie van veiligheid, waardigheid én schoonheid worden.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier