Brecht Decoene

‘Waarom we maar beter kritisch omgaan met complottheorieën’

Brecht Decoene Brecht Decoene is moraalwetenschapper en auteur

‘De figuur van Donald Trump is intrigerend, het fenomeen complottheorieën fascinerend. De combinatie van beide wordt gaandeweg verontrustender’, vindt Brecht Decoene.

Het is alom bekend dat Trump zich in heel wat kwesties laat verleiden tot complotdenken. Sinds 2011 betwijfelde hij bijvoorbeeld als birther of president Barack Obama wel écht in Amerika geboren was. Verrassend genoeg gaf hij onlangs toe dat deze samenzweringstheorie ongegrond is, maar tegelijkertijd beschuldigde hij Hillary Clinton ervan met deze verdachtmaking te zijn begonnen in haar campagne van 2008.

Daarnaast is ook de opwarming van de aarde volgens Trump een verzinsel, of nog erger, een samenzwering made in China. Dat hij die overtuiging wél volhoudt, bleek donderdag duidelijk uit zijn aanstelling van klimaatontkenner Scott Pruitt als hoofd van het Amerikaanse milieuagentschap (EPA).

Nog een sterk staaltje: bij wijze van preventief verdedigingsmechanisme trok hij het hele democratische proces voor de verkiezingen in twijfel. Indien hij die niet zou winnen, was ze gegarandeerd frauduleus en zou hij de uitslag betwisten. ‘Gelukkig’ is het zover niet gekomen.

Pittig detail; Trumps eigen creativiteit is klaarblijkelijk hallucinant, maar eveneens vorige donderdag bereikte ons het nieuws dat hij de zoon van zijn kandidaat-veiligheidsadviseur uit het team gooide, omdat die de uitzinnige complottheorie ‘Pizzagate’ aanhangt. Volgens die complottheorie waren er via Wikileaks e-mails gelekt waaruit bleek dat Hillary Clinton en haar campagneleider John Podesta een pedofilienetwerk organiseerden vanuit pizzeria Comet Ping Pong in Washington D.C. Blijkbaar mag Trump zélf allerlei zotternijen uitkramen, maar als een ander het waagt, dan wordt die ontslagen.

‘De hersenspinsels van Donald Trump vertonen de typische kenmerken van complotdenken’

Trumps hersenspinsels vertonen de typische kenmerken van complotdenken. Zo veronderstellen believers niet slechts één, maar veelal meerdere complotten. Wanneer iemand in één bepaalde theorie gelooft, is de kans groot dat die ook geneigd is om er andere aan te hangen. Dit wijst niet zozeer op een haperend brein, maar veeleer op een algemeen wereldbeeld. Traditionele gezagsfiguren en officiële instanties, mainstream informatiebronnen en hun weergave van de feiten zijn per definitie verdacht.

Toch is hier ook iets vreemds en atypisch aan de hand. Doorgaans zien we dat in open samenlevingen als onze Westerse wereld complottheorieën vooral van onderuit komen. Complotdenkers stellen de zaken voor alsof we niet langer in een democratie leven. We worden volgens hen gestuurd en gemanipuleerd, onze vrijheden worden ingeperkt of staan op het punt te worden afgeschaft. En daarvoor houden ze de politieke en financiële elites verantwoordelijk. Onze ogenschijnlijk democratisch verkozen en handelende leiders zijn in werkelijkheid vileine tirannen.

In dictaturen gaat het vaak andersom. Daar vertrouwt de bevolking de overheid evenmin omwille van de toegepaste censuur en repressie, maar gebruiken overheden daadwerkelijk zélf complottheorieën als politieke strategie. Dit om tegenstanders in diskrediet te brengen of als bliksemafleider om de aandacht van het eigen falen weg te leiden. In onvrije samenlevingen viseert men in complotverhalen ook vaak minderheden zoals joden, homoseksuelen, migranten of politieke tegenstanders. Dit in tegenstelling tot vrije landen waar men in samenzweringstheorieën vooral de top van de samenleving verdenkt.

Trump is in dit opzicht een interessant geval. Hij wordt nu de leider van wat nog steeds als de grootste en machtigste Westerse democratie wordt beschouwd en toch gebruikt hij zélf verwerpelijke spookverhalen om immigranten en politieke opponenten te demoniseren. Opmerkelijk dus, maar tegelijk sluit dit aan bij een tendens die zich de laatste decennia steeds nadrukkelijker doet gelden. In Westerse democratieën genieten mensen veel vrijheid, maar verliezen sommigen ook gaandeweg het vertrouwen in overheden, pers en wetenschap. Joris Luyendijk stelt dat “Trump een nieuwe fase in het verval van de Amerikaanse democratie inluidt doordat nog nooit expertise en instituties zo succesvol zijn ondermijnd en genegeerd en gebagatelliseerd“. Onderzoek toont aan dat minder dan 30 procent van de Westerse jongeren geboren na 1980 het belangrijk vindt dat ze in een democratie leven. “Onze democratie wordt structureel zwakker”, waarschuwt politicoloog Robert Foa. Dat Trumps discours weerklank vindt, legt een diepere crisis bloot: die van de legitimiteit van de Amerikaanse democratie. Tot deze conclusie komt ook de Amerikaanse schrijfster Kate Aronoff. Die achterdocht ontspruit volgens haar uit de perceptie dat gewone mensen geen impact hebben op het overheidsbeleid. Het geloof in samenzweringstheorieën helpt dat vertrouwen mee te ondermijnen en is bijgevolg allesbehalve de juiste remedie.

Maar de belangrijkste reden waarom we complotdenken kritisch bestuderen en bestrijden is dat het slachtoffers maakt. Kwalijke overtuigingen kunnen ook buiten de hersenpan voor problemen zorgen. Ideeën en opvattingen sturen ons gedrag, met reële effecten op onszelf en de omgeving. Samenzweringstheorieën kunnen geniepig en verraderlijk zijn, als een sluipende ziekte die uiteindelijk ook raakt aan onschuldige buitenstaanders. Ook wie bijvoorbeeld de klimaatwetenschap wel naar waarde schat, wordt getroffen door het beleid van iemand die de antropogene aard ervan ontkent. Politici worden daarnaast routineus, maar onterecht beticht van criminele feiten. Ook de eigenaar van de Pizzagate-pizzeria kon er waarschijnlijk de humor niet van inzien. James Alefantis en zijn personeel krijgen sindsdien een eindeloze reeks (doods)bedreigingen via sociale media. Zondag 4 december viel er zowaar een 28-jarige man de pizzeria binnen met een geweer – omdat hij de zaak ‘zelf wilde onderzoeken’. Hij loste drie schoten, maar gelukkig raakte niemand gewond. Het mag gezegd: zijn methode lijkt helaas in niets op die van de betere onderzoeksjournalist of onderzoeksrechter.

We kunnen ons dus maar beter mentaal wapenen tegen dit soort perfide onzin. Snopes.com, FactCheck.org, Metabunk.org of de Hoax-Wijzer zijn bijvoorbeeld een eerste hulp bij complotgevallen.

Brecht Decoene is auteur van het boek ‘Achterdocht tussen feit en fictie. Kritisch omgaan met complottheorieën’ (ASP Editions).

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content