Waarom Oekraïne en Rusland nog lang niet klaar zijn om te onderhandelen

Na negen maanden oorlog tonen Rusland en Oekraïne niet de minste neiging om over vrede te onderhandelen. ‘Zowel Rusland als Oekraïne denken dat ze de komende maanden hun onderhandelingspositie kunnen verbeteren.’

Met de toon van een misnoegde kapelaan wees Sergej Lavrov zijn toehoorders terecht. ‘Alle problemen bevinden zich aan de Oekraïense kant’, verzuchtte hij bij zijn passage op de G20 in Bali, midden november. Volgens Lavrov is het Oekraïne dat ‘elke vorm van onderhandelingen weigert’ en ‘voorwaarden stelt die overduidelijk onrealistisch en ongeschikt zijn’. Die terechtwijzing ging vergezeld van een nauwelijks verholen dreigement: ‘Hoe langer het weigert, hoe moeilijker het zal worden om een akkoord te bereiken.’

Ongeveer tezelfdertijd regende een nieuwe golf Russische raketten neer op verschillende Oekraïense steden. Volgens Oekraïense autoriteiten was het de zesde grootschalige aanval sinds begin oktober. Met die aanvallen probeert Rusland de Oekraïense energie-infrastructuur te vernietigen. Voor de partij die beweert uit te zijn op onderhandelingen, is dat op zijn zachtst gezegd een merkwaardige strategie.

Oorlogsoptimisme

In de huidige omstandigheden is er geen enkele reden om aan te nemen dat enige serieuze vorm van vredesgesprekken mogelijk is. Zowel Rusland als Oekraïne denken dat ze de komende maanden hun onderhandelingspositie kunnen verbeteren.

Oekraïne veroverde sinds begin april meer dan de helft van het door Rusland veroverde grondgebied, en is ervan overtuigd dat het de komende maanden kan doorzetten. Oleksi Haran, professor politicologie aan de Nationale Universiteit Kiev-Mohyla Academie, kan zijn ergernis niet verbergen wanneer hij het woord onderhandelingen hoort. ‘Waarover valt er te onderhandelen?’ vraagt hij zich af, wanneer we hem tussen twee stroomonderbrekingen door aan de lijn krijgen. ‘Stel u voor dat Vlaanderen wordt aangevallen en een deel van jullie grondgebied wordt bezet. Stel u voor dat de vijand zegt dat Vlaanderen niet bestaat en zich tot doel stelt om de Vlaamse identiteit te vernietigen. Waarover zou u dan onderhandelen? Zou u werkelijk onderhandelen over welk deel van het Vlaamse grondgebied u het liefst wil afstaan?’

Zelfs een staakt-het-vuren is voor Oekraïne momenteel onaanvaardbaar, benadrukt Haran. ‘Mijn vraag is nogmaals: wat gebeurt er ná een staakt-het-vuren? Het is volslagen immoreel om een staakt-het-vuren te eisen wanneer Oekraïne een succesvol offensief uitvoert en zijn grondgebied herovert. Het zou Rusland de mogelijkheid geven om zich beter te organiseren, nieuwe verdedigingslijnen op te bouwen en meer soldaten te trainen om over enkele maanden opnieuw aan te vallen.’

‘Zou u werkelijk onderhandelen over welk deel van het Vlaamse grondgebied u het liefst wil afstaan?’

En ook Rusland snakt voorlopig niet naar vredesgesprekken. ‘Het Russische regime denkt dat de winter zijn onderhandelingspositie zal verbeteren’, zegt Sergej Oetkin, expert internationale relaties aan de Zuid-Deense Universiteit. ‘Door de Oekraïense energievoorziening te vernietigen, zet Rusland Oekraïne onder druk om te breken. Ze hopen dat Europa door de hoge energieprijzen een moeilijke winter zal hebben, en in de lente Oekraïne onder druk zal zetten om vrede te sluiten. Waarom zouden ze een compromis sluiten, als ze geloven dat ze over enkele maanden toch in een betere positie zouden zijn?’

Neutraliteit

Afgelopen week zette de Oekraïense president Volodymyr Zelensky de puntjes op de i. Nadat hij vanuit Washington het vriendelijke verzoek had gekregen om minstens bereidheid te tonen om met Rusland te onderhandelen, presenteerde hij een tienpuntenplan met voorwaarden waaraan Rusland moet voldoen. Behalve de volledige terugtrekking van het Russische leger uit de bezette gebieden eiste hij reparatiebetalingen voor de veroorzaakte schade, vervolging van alle Russische soldaten die oorlogsmisdaden hebben gepleegd en veiligheidsgaranties om te voorkomen dat Oekraïne achteraf opnieuw wordt aangevallen.

Die Oekraïense voorwaarden om te praten waren niet altijd zo fors. In de begindagen van de oorlog, toen het Russisch leger zowat alle grote Oekraïense steden bombardeerde en op verschillende fronten oprukte, riep Zelensky de Russische president Vladimir Poetin op om aan de onderhandelingstafel te komen. Eind februari kwamen Russische en Oekraïense onderhandelaars samen in de stad Gomel, net over de Belarussische grens. Eind maart waren er onderhandelingen in de de Turkse stad Istanboel. Bij die onderhandelingen stelde Oekraïne een verregaande vorm van neutraliteit voor. In ruil voor het terugtrekken van de Russische troepen beloofde het geen militaire allianties te vervoegen of buitenlandse troepen op zijn grondgebied toe te laten. In ruil daarvoor zou Oekraïne EU-lidmaatschap mogen najagen en veiligheidsgaranties krijgen van een of meerdere landen. Die veiligheidsgaranties zouden bovendien niet gelden voor de Krim. Maar finaal kwam het niet tot een deal. Kort na de top in Istanboel werd de Russische slachtpartij in het Oekraïense stadje Boetsja ontdekt, en stelde het Oekraïense leger vast dat het, mede dankzij de westerse wapenleveringen, wel degelijk zijn mannetje kon staan op het slagveld. ‘Vandaag zou Rusland de deal van toen onmiddellijk aanvaarden’, vermoedt Sergej Oetkin.

Het klopt niet dat er helemaal geen onderhandelingen lopen tussen Rusland en Oekraïne. Onder de waterlijn zijn er wel degelijk nog altijd contacten. Oekraïne en Rusland wisselen geregeld krijgsgevangenen uit. Er is de graandeal, waarbij schepen die graan en andere voedingsmiddelen vervoeren door de Zwarte Zee mogen varen. Die deal werd onlangs met drie maanden verlengd. Er zijn ook gesprekken over nucleaire veiligheid, die een nucleaire ramp in de kerncentrale van Zaporizja moeten voorkomen. ‘Mogelijk vormen die contacten ooit de basis voor een deelakkoord’, zegt voormalig Nederlands ambassadeur Robert Serry, die in 1992 Nederlands eerste ambassadeur in de Oekraïense hoofdstad Kyiv werd.

Doe-het-zelf-pact

De voornaamste hoofdbreker in elke vorm van vredesonderhandelingen worden de veiligheidsgaranties. Voorheen was Oekraïne, bij gebrek aan NAVO-lidmaatschap, aangewezen op het Boedapest Memorandum uit 1994, waarin Rusland plechtig beloofde om de territoriale integriteit van Oekraïne te respecteren. Om begrijpelijke redenen is Oekraïne vandaag op zoek naar iets meer dan plechtige beloftes. Er is evenwel geen enkele reden om aan te nemen dat Rusland daartoe bereid zal zijn. ‘Eigenlijk is elke veiligheidsgarantie voor Oekraïne onaanvaardbaar voor Rusland’, zegt Oetkin. ‘Stel dat Oekraïne een veiligheidsdeal zou sluiten waarbij Amerika, het Verenigd Koninkrijk of Turkije beloven Oekraïne te beschermen. Dan zou Rusland dus een situatie aanvaarden waarbij Oekraïne geen NAVO-lid wordt, maar de belangrijkste NAVO-landen wel een alliantie vormen met Oekraïne. Vanuit Russisch standpunt is dat totaal absurd. Ik kan me niet voorstellen dat Rusland dit ooit zal aanvaarden.’

Het idee van landen die beloven Oekraïne bij een aanval te hulp te schieten, is ook in praktische zin problematisch. Er zijn vermoedelijk maar weinig landen die zin hebben om bindende garanties te geven. De Amerikaanse president Joe Biden heeft aan het begin van deze oorlog de dure eed gezworen dat geen enkele Amerikaanse soldaat in Oekraïne zal sneuvelen. Het is niet vanzelfsprekend dat andere landen wel bereid zullen zijn een rechtstreeks gevecht met Rusland te riskeren.

‘Eigenlijk is elke veiligheidsgarantie voor Oekraïne onaanvaardbaar voor Rusland.’

Sinds september bestaat er evenwel een tweede denkspoor. Op 13 september presenteerde president Zelensky het Kyiv Security Compact, een document dat samengesteld werd door Zelensky’s stafchef Andrij Jermak en voormalig NAVO-secretaris-generaal Anders Fogh Rasmussen. Met hun tekst zou de huidige militaire steun van NAVO-landen aan Oekraïne geformaliseerd worden. In plaats van collectieve veiligheid te beloven, zoals dat onder NAVO-leden het geval is, zou Oekraïne een soort doe-het-zelf-set krijgen, waarbij westerse landen Oekraïne van de nodige wapensystemen voorzien om zichzelf te verdedigen. Van een tot de tanden gewapend Oekraïne zou, vergelijkbaar met Israël, genoeg afschrikking uitgaan om Rusland op een afstand te houden.

Daarnaast bevat het Compact ook het idee van snapback sanctions: sancties die bij een Russische aanval automatisch worden ingesteld. Er zouden ook wettelijke middelen komen om Russisch geld op buitenlandse rekeningen te blokkeren, en eventueel te gebruiken als reparatiegelden. Voor Oekraïne is het Kyiv Security Compact evenwel niet dé oplossing, benadrukt Oleksij Haran. ‘Oekraïne blijft streven naar NAVO-lidmaatschap. We beseffen dat het niet voor morgen is, en zelfs niet voor overmorgen. Maar uiteindelijk is dat nog steeds de beste oplossing om Oekraïne veiligheid te garanderen.’

Chemlnytksy-complex

Het speelt natuurlijk mee dat Rusland en Oekraïne de afgelopen acht jaar al véél onderhandeld hebben. Nadat Rusland in 2014 een opstand organiseerde in de Oekraïense oblasten Donetsk en Loehansk en zijn leger daar posteerde, werd Oekraïne gedwongen om de zeer ongunstige Minsk-akkoorden te ondertekenen. De akkoorden bleven echter dode letter. Zowel aan Oekraïense als aan Russische kant werd het het staakt-het-vuren voortdurend geschonden. Rusland – dat altijd volhield dat het geen rol speelde in de Donbas – maakte geen aanstalten om zich uit de zogenaamde Volksrepublieken terug te trekken, en Oekraïne maakte geen werk van de herintegratie. ‘De Oekraïners zijn in 2015 gedwongen om een akkoord te aanvaarden dat ze fundamenteel niet wilden uitvoeren’, zegt Robert Serry. ‘Dat is ook nu de grote angst. Zelensky benadrukt voortdurend dat een vredesakkoord geen derde Minsk mag worden.’

Akkoorden met de Grote Buur worden in Oekraïne sowieso met argwaan benaderd. Robert Serry noemt dat het ‘Bohdan Chmelnytskyj-complex’. Daarmee refereert hij aan de 17e-eeuwse kozakkenleider die na een bloederige rebellie tegen de Polen tegen zijn zin gedwongen werd om bescherming te zoeken bij de Russische tsaar, waarna Chemlnytsky’s proto-Oekraïense staat vrij snel werd ingelijfd in het Russische rijk.

Die particuliere voorgeschiedenis maakt het voor de Oekraïense president Volodymyr Zelensky alleen maar moeilijker om een compromis te sluiten. Zelensky zal een eventueel akkoord moeten verdedigen voor een parlement en bij democratische verkiezingen. Oekraïners toonden zich de voorbije jaren meer dan bereid hun politieke leiders electoraal af te straffen wanneer ze naar hun smaak niet voldeden. Er is geen reden om aan te nemen dat ze voor Zelensky nu meer clementie zullen tonen. ‘Oekraïne gaat uit van de totale overwinning’, zegt Serry. ‘De Oekraïners geloven vurig dat ze erin zullen slagen Rusland militair te verslaan. Dat is uiteraard ook mijn hoop, maar het schept wel een mogelijk probleem: wat als het niet lukt? Wat doe je als je er niet in slaagt het volledige Oekraïense grondgebied te bevrijden? Het is onmogelijk om daarover met Oekraïners een gesprek te hebben.’

Geen glorieuze uitweg

In het begin van de oorlog bestond in heel wat Europese hoofdsteden nog het idee dat de Russische president Vladimir Poetin een galante exit geboden moest worden. Nochtans is het duidelijk dat het voor Poetin een stuk gemakkelijker is om compromissen te sluiten dan voor Zelensky. Poetin heeft immers het enorme gemak dat hij zijn militaire objectieven kan aanpassen aan de situatie op het terrein. Hoopte hij aanvankelijk nog om de Oekraïense regering te vervangen door een Ruslandgetrouwe regent, dan lijkt hij nu te mikken op territoriale uitbreiding. Hij heeft bovendien het comfort dat eventuele akkoorden niet onder vuur zullen komen te liggen in het parlement, en dat de Russische overheidstelevisie elke nederlaag kan voorstellen als een glorieuze overwinning. Zelensky daarentegen zal elke vorm van concessies moeten verdedigen bij zijn bevolking. Presidenten die niet voldoen aan de wensen van de publieke opinie, worden in Oekraïne genadeloos de laan uitgestuurd.

Tegelijk heeft Poetin het voor zichzelf moeilijker gemaakt om concessies te doen. Door in september een gedeeltelijke mobilisatie – die allesbehalve gedeeltelijk bleek – aan te kondigen, maakte hij duidelijk dat hij bereid was nog veel meer Russische soldaten op te offeren. Door vier gedeeltelijk bezette regio’s te annexeren en dus als Russisch grondgebied te beschouwen, heeft Poetin ervoor gezorgd dat gelijk welke Russische concessie extra pijnlijk wordt. Ook de voortdurende aanvallen op burgerdoelwitten en zijn voortdurende nucleaire dreigementen zijn niet bepaald een manier om de gemoederen te bedaren.

‘Deze hele militaire operatie draagt de handtekening van Vladimir Poetin. Vinden we het dan zo vreemd dat Oekraïne geen vertrouwen meer heeft dat ze met Poetin tot een oplossing kunnen komen?’

Bovendien heeft Zelensky op 4 oktober een decreet ondertekend dat verbiedt om met Vladimir Poetin te onderhandelen. Het is een beslissing die gretig werd opgepikt door de Russische media, die het gebruiken om de Oekraïense onwil in de verf te zetten. Sergej Oetkin heeft begrip voor de Oekraïense beslissing. ‘Voor de Oekraïners begint elke mogelijke oplossing met de terugtrekking van het Russische leger en het herstel van hun grondgebied. Rusland toont geen enkele bereidheid om daarover te willen spreken. Deze hele militaire operatie draagt de handtekening van Vladimir Poetin. Vinden we het dan zo vreemd dat Oekraïne geen vertrouwen meer heeft dat ze met Poetin tot een oplossing kunnen komen?’

Over een ding had Lavrov wel degelijk gelijk. Het wordt er de komende maanden bepaald niet gemakkelijker op.