Waarom Donald brak met Angela: de ramkoers van de VS en Duitsland

Of het nu over handel gaat of over de NAVO: de Verenigde Staten en Duitsland, decennialang elkaars trouwe bondgenoten, zitten elkaar op een ongeziene manier in de haren. Oók opvallend: in zijn kritiek op Angela Merkel staat Donald Trump niet alleen.

Donald Trump heeft één diplomatiek talent: hij kan hetzelfde zeggen als zijn voorgangers, maar daarmee wel de hele wereld wakker schudden. En vooral op de kast jagen. Wat handel en veiligheid betreft, zet de Republikeinse president het beleid van zijn Democratische voorganger grotendeels voort. ‘Eigenlijk zegt hij hetzelfde als Barack Obama, maar dan een stuk lomper’, zegt Sven Biscop, specialist in Europese defensie aan het Egmont Instituut in Brussel. Ook Ferdi De Ville, expert in Europees handelsbeleid aan de Universiteit Gent, ziet het zo: ‘Obama klaagde al over het grote handelsoverschot van Duitsland. Vooral Trumps toon verschilt.’

Wie vandaag het rapport over de Duits-Amerikaanse relaties op de website van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken consulteert, kan daar lezen: ‘De Verenigde Staten erkennen dat de veiligheid en welvaart van de VS en Duitsland significant van elkaar afhankelijk zijn.’ Maar hoelang nog? Als het van president Donald Trump afhangt, kan dat rapport weldra de vuilnisbak in. ‘De Duitsers zijn slecht. Heel slecht’, liet hij twee weken geleden optekenen bij zijn passage in Brussel. ‘Kijk naar de miljoenen auto’s die ze in de VS aan de man brengen! Verschrikkelijk. Daar gaan we een stokje voor steken.’

Het antwoord van Angela Merkel liet niet lang op zich wachten. In een biertent in München, een pul blonde pils bij de hand, sprak ze haar partijgenoten van de CDU/CSU met enige bezorgdheid toe. De tijden waarin we op anderen konden vertrouwen zijn ‘voor een stuk’ voorbij, zei de Duitse bondskanselier. ‘Wij, Europeanen, moeten ons lot in eigen handen nemen.’

De geur van verschraald bier had de tent nog niet verlaten of Trump vuurde via zijn Twitter-account genadeloos terug: ‘We hebben een GIGANTISCH handelsoverschot met de Duitsers, en ze betalen VEEL MINDER dan ze moeten voor de NAVO en de strijdkrachten. Zeer slecht voor de VS. Dat zal veranderen.’

De manier waarop Trump en Merkel elkaar publiekelijk afblaffen is ongezien, vooral omdat hun landen al decennia bondgenoten zijn, omdat ze druk handel met elkaar drijven en samen deel uitmaken van het NAVO-bondgenootschap. De Duitse afkomst van Trumps grootvader – in 1885 trok Frederick Trump van Kallstadt naar New York City – kan de gemoederen niet bedaren. Trumps miljoenen aan privéschulden bij Deutsche Bank kunnen dat evenmin.

Dat Sean Spicer, perschef van het Witte Huis, bij hoog en bij laag blijft beweren dat beide staatshoofden een ‘behoorlijk fantastische’ relatie hebben, doet het tegendeel vermoeden. Het belangrijkste land van het Amerikaanse continent ligt op ramkoers met het belangrijkste land van het Europese continent. Er zijn twee slagvelden: handel en geopolitiek. Hoeveel bloed zal daar vloeien?

1. Handel: Trumponomics

Tijdens zijn verkiezingscampagne liet Donald Trump er al geen misverstand over bestaan: ‘America first!’ De VS moet vooral aan zichzelf denken. Volgens Trump was het op dat vlak de afgelopen jaren helemaal fout gelopen. De VS gaf miljarden dollars uit in andere landen, terwijl in het binnenland de industrie, de jobs, de welvaart afbrokkelden. Om het tij te keren, wil Trump de Amerikaanse industrie opnieuw op volle toeren laten draaien. Tijdens de campagne beloofde hij nog een jaarlijkse economische groei van 5 procent. Sinds hij aantrad, is dat afgezwakt tot 3 procent, maar zelfs dat vinden de meeste economen haast onhaalbaar.

De groei moet er komen door de belastingen te verlagen, allerlei regels af te schaffen die de bedrijven ‘wurgen’, door infrastructuurwerken en door protectionisme: de eigen markt beschermen. Toen het Britse weekblad The Economist Trump interviewde over zijn economische beleid en vroeg of er zoiets als ‘Trumponomics’ bestond, knikte hij: ‘Het heeft echt te maken met ons zelfrespect als natie. En met faire handelsakkoorden.’

Hoe moeten Trumponomics gefinancierd worden? Dat is onduidelijk. Gevreesd wordt dat ze een groot gat in de Amerikaanse begroting zullen slaan. De overheidsfinanciën staan er daar vandaag al slecht voor: de VS torst een staatsschuld van bijna 23 biljoen dollar. Dat is 73.000 dollar of 65.000 euro per inwoner. Ter vergelijking: in België is dat 40.000 euro per inwoner. Larry Summers, oud-minister van Financiën van de VS, bestempelde de groeivooruitzichten en de begroting van Trump al als ‘simply ludicrous’ – gewoonweg waanzinnig.

De eigen markt afschermen is een belangrijk onderdeel van Trumponomics. De president wil dat zijn landgenoten in plaats van ingevoerde producten Amerikaanse producten kopen, of toch minstens producten die op eigen bodem worden vervaardigd. Hij richt zijn toorn vooral op Mexico en China, die zijn land ‘overspoelen’ met goedkope producten. Duitsland is de derde in de rij. Trump wijst daarbij aldoor naar het Amerikaanse handelstekort met Duitsland: de VS voerde vorig jaar voor 114 miljard dollar in vanuit Duitsland, maar voerde slechts voor 49 miljard dollar uit naar Duitsland, goed voor een handelstekort van 65 miljard dollar of 58 miljard euro (de kaart die dat illustreert, vindt u elders op deze bladzijden).

Het valt niet te ontkennen: Duitsland heeft de voorbije jaren een economische glansprestatie geleverd. Het verschil met de kwijnende Amerikaanse economie is groot. Daarbij ontpopte Duitsland zich als ‘Exportweltmeister’ of exportprimus. Uitvoer zorgt er voor een kwart van alle jobs en bijna de helft van het bruto binnenlands product (bbp). Het Duitse handelsoverschot bedraagt 253 miljard euro, zo’n 8 procent van het bbp. Daarmee prijkt Duitsland op plaats twee in de top van landen met een handelsoverschot, net na het veel grotere China. De VS bengelt helemaal aan het staartje, met een handelstekort van meer dan 500 miljard dollar (450 miljard euro).

‘Het handelsoverschot van Duitsland is exuberant’, zegt Ferdi De Ville. ‘De kritiek die Trump daarop heeft, is niet nieuw. President Obama, het Internationaal Monetair Fonds, andere Europese landen: allemaal hebben ze daarover al geklaagd.’

‘Wij kunnen er toch niets aan doen dat er wereldwijd zo veel vraag naar onze superieure producten is?’ klinkt het in Duitsland. ‘Niemand verplicht Amerikanen tenslotte om een Porsche te kopen.’ Duitsland voert allerlei producten uit naar de VS, van machines over telecomapparatuur tot geneesmiddelen en vaten bier. Vooral auto’s, goed voor pakweg een kwart van de export, zijn Trump een doorn in het oog. Hij ziet Amerikanen niet graag met BMW’s rijden, hij wil dat ze in een Cadillac of Lincoln over de highway cruisen. Hij dreigt met een invoerheffing van 35 procent op Duitse automerken. Dat zou ze stukken minder aantrekkelijk maken.

Nu is de zaak wel iets ingewikkelder, want die merken hebben ook vestigingen in de VS. De grootste BMW-fabriek ter wereld, met 8800 werknemers, ligt in Spartanburg, South Carolina. Daimler investeert momenteel 1,3 miljard dollar in de uitbreiding van de Mercedes-fabriek in Tuscaloosa, Alabama. Volkswagen assembleert 70.000 auto’s in de VS. BMW en Mercedes behoren zelfs tot de top 5 van de belangrijkste Amerikaanse auto-exporteurs. Dat neemt niet weg dat er ook veel Duitse auto’s in de VS geïmporteerd worden: vaak uit Duitsland, maar ook uit Mexico.

De kritiek van Trump is ook fundamenteler: hij vindt dat Duitsland zijn munt manipuleert. Peter Navarro, het hoofd van de nationale handelsraad van de VS, verklaarde in de Financial Times dat Duitsland de koers van de euro kunstmatig laag houdt. Nu is het zo dat de euro de jongste jaren in waarde is gedaald. Begin 2014 was hij nog bijna 1,40 dollar waard, vandaag schommelt hij rond de 1,10 dollar. Met andere woorden: een in Europa geproduceerde BMW of Mercedes is in de VS vandaag bijna een kwart goedkoper dan drie jaar geleden.

Alle specialisten zijn het erover eens dat de euro vandaag veel minder waard is dan wat de Duitse mark waard zou zijn geweest. Volgens een rapport van het IMF van eind 2016 is de euro voor Duitsland 10 tot 20 procent ondergewaardeerd. Dat komt omdat hij in 19 landen wordt gebruikt en Duitsland daarvan veruit de sterkste economie heeft. Bestond de Duitse mark nog, dan zou hij zozeer in waarde stijgen dat Duitse auto’s duurder en dus moeilijker exporteerbaar zouden worden.

Wil dat zeggen dat Duitsland de wisselkoers manipuleert? Angela Merkel wijst die beschuldiging resoluut van de hand: de lage koers van de euro volgt eerder uit het beleid van de Europese Centrale Bank (ECB), die onafhankelijk is en naar de hele eurozone kijkt. De ECB koopt al enige tijd op grote schaal overheidspapier op, zodat de rente daalt. Ze hoopt zo de economie in de eurozone, en vooral in de Zuid-Europese lidstaten, aan te zwengelen en uit de crisis te raken. Daardoor staat de eurokoers laag. ‘Duitsland manipuleert die koers niet, maar profiteert daar wel van’, vat Ferdi De Ville samen.

De Duitse export vaart ook wel bij de lage lonen in het land. Daar wees Europa-specialist Wolfgang Münchau al op in de Financial Times: nadat de financiële crisis was uitgebroken, maakte Duitsland zijn export concurrentieel door de lonen te drukken. Daardoor vonden goedkope Duitse producten gemakkelijk een afzetmarkt. De Ville: ‘De VS vindt dat Duitsland op die manier zijn handelsoverschot beleidsmatig in stand houdt. Laten de Duitsers hun lonen stijgen, dan worden hun bedrijven minder competitief.’

Dat Duitsland weinig invoert, verklaart het grote handelsoverschot van Duitsland mee. Daarom suggereert Trump om meer militair materieel in de VS te bestellen. Dat zou goed zijn voor de Amerikaanse economie en tegelijk het Duitse handelsoverschot verminderen.

Ook op dat vlak staat Trump niet alleen. De Duitse overheid heeft de voorbije jaren weinig publieke investeringen gedaan, bijvoorbeeld in wegen en bruggen, digitale infrastructuur en scholen. ‘Als ze meer zou investeren, zou een deel daarvan naar buitenlandse ondernemingen kunnen vloeien’, zegt De Ville. ‘Zo zou het Duitse handelstekort kunnen verminderen én zou Duitsland de Europese en zelfs de wereldeconomie kunnen aanzwengelen.’ Maar tot nader bericht zijn de Duitsers niet happig op meer overheidsuitgaven. Een begrotingsoverschot vinden ze belangrijker.

Trump heeft al herhaaldelijk laten verstaan dat hij met Merkel over het Duitse handelsoverschot wil praten. Telkens weer laat Merkel dan weten dat Duitsland op zijn eentje niet met de VS kán onderhandelen over handel, omdat dat een Europese aangelegenheid is. Door op directe onderhandelingen met Duitsland aan te sturen, probeert de Amerikaanse president volgens sommigen de Europese Unie uit verband te spelen.

De Ville: ‘Trump heeft al vaker laten weten dat hij geen voorstander van de EU is. Door Duitsland expliciet van wisselkoersmanipulatie te beschuldigen, probeert hij verdeeldheid te zaaien. Hoe scherp hij het allemaal ook verwoordt, andere EU-lidstaten delen veel van zijn ergernissen over de competitiviteit en het economische beleid van Duitsland. Ook met veel Europese landen heeft Duitsland een handelsoverschot.’

Bij dat alles moet aangestipt dat de EU als geheel een groot handelsoverschot met de VS heeft: ze voerde vorig jaar voor 131 miljard euro meer uit naar de VS dan ze invoerde. Wat Trump Duitsland verwijt, geldt in zekere mate voor de hele EU en voor de meeste landen van de eurozone. België is is een van de weinige Europese landen waarmee de VS een handelsoverschot heeft: de Amerikanen exporteren voor 29 miljard euro naar ons en importeren voor 15,3 miljard uit België. Resultaat is een Amerikaans handelsoverschot van 13,7 miljard euro.

De VS is onze belangrijkste handelspartner buiten de EU. In België zijn 1000 Amerikaanse bedrijven gevestigd, goed voor 130.000 banen. Daarmee zijn ze de op één na grootste buitenlandse werkgever. België op zijn beurt is goed voor 160.000 jobs in de VS. Daarmee creëren we er meer banen dan grote en economisch belangrijkere landen als India, Mexico, China, Saudi-Arabië en Israël.

Staatssecretaris voor Buitenlandse Handel Pieter De Crem (CD&V) hoopt dat Donald Trump oog voor heeft voor die cijfers. Vorige week besprak De Crem in Washington met alle Belgische diplomaten in de VS en alle vertegenwoordigers van Vlaanderen en de andere deelstaten de Belgische economische strategie nu Trump president is. ‘De Belgen zijn al jaren een excellente partner van de Amerikanen’, liet de staatssecretaris optekenen. ‘Dat moet ons helpen om hun binnenlandse economische agenda mee uit te voeren.’

Zal die rol ook weggelegd zijn voor Duitsland en bij uitbreiding de hele EU? Of zal het toch tot een handelsoorlog tussen de VS en Duitsland komen? Of zelfs tussen de VS en de EU? Zo’n handelsoorlog zou iedereen schade berokkenen, maar landen die het meeste exporteren, zoals Duitsland, het hardst. Niemand durft te voorspellen hoe het zal uitdraaien. Daarvoor is de Amerikaanse president te onberekenbaar.

2. Geopolitiek: Amerika’s draai naar Azië

Duitsland en Amerika zijn niet alleen economisch afhankelijk van elkaar, ze zijn ook onbetwistbare veiligheidspartners. Op het Verenigd Koninkrijk na hebben weinig landen zo’n bevoorrechte relatie met de VS als Duitsland. Die relatie is vooral gegroeid uit het naoorlogse West-Duitsland, dat er met Amerikaanse Marshall-hulp weer bovenop kwam. Na de aanslagen van 11 september 2001 was toenmalig bondskanselier Gerhard Schröder een van de eersten om de Amerikanen ‘onvoorwaardelijke solidariteit’ te beloven. Het Duitse leger nam deel aan de Amerikaanse inval in Afghanistan: een grote stap voor het pacifistische land, dat sinds de Tweede Wereldoorlog militaire operaties schuwt.

Sindsdien zijn de relaties vertroebeld. Zo weigerde Schröder deel te nemen aan de coalition of the willing waarmee het regime van Saddam Hoessein in Irak werd omvergeworpen. In 2008 werd presidentskandidaat Barack Obama nog door 200.000 Duitsers toegejuicht aan de Berlijnse Tiergarten, maar onthullingen over Amerikaanse massasurveillance, waarbij de inlichtingendienst NSA zelfs de gsm van Angela Merkel afluisterde, deden de diplomatieke relaties geen goed.

Aan de andere kant ergerden zowel Obama als zijn voormalige minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton zich openbaar aan de freeriders bij de NAVO: landen die weinig aan de alliantie bijdragen maar wel haar bescherming krijgen. Duitsland mag zich aangesproken voelen: het besteedt amper 1,2 procent van zijn bbp aan defensie, terwijl de NAVO naar een minimum van 2 procent streeft. Dat het altijd nog slechter kan, bewijst België: wij trekken niet eens 1 procent van ons bbp uit voor defensie.

Tijdens zijn presidentscampagne noemde Trump de NAVO nog ‘overbodig en niet meer van deze tijd’. Daar is hij op teruggekomen, maar hij eist wel dat alle lidstaten met geld over de brug komen. Toen hij Angela Merkel in het Witte Huis ontving, in maart, beweerde hij zelfs dat Duitsland de NAVO nog achterstallige betalingen verschuldigd was. Die uitspraak doet twijfels rijzen over zijn kennis van zaken: de nagestreefde 2 procent gaat niet naar een collectief NAVO-potje, hij slaat op hoeveel geld een land uittrekt voor defensie. Van achterstallige betalingen kan dus geen sprake zijn.

Volgens NAVO-kenner Sven Biscop passen Trumps uitspraken in een evolutie die al langer gaande is: de Amerikaanse en Europese belangen vallen niet meer automatisch samen. In 2012 initieerde Obama al de ‘pivot to Asia’, waarbij Amerika zijn veiligheidsprioriteiten gaandeweg verplaatste naar Azië – en vooral China. Biscop vindt dat Trump hetzelfde discours houdt. ‘Het drukt ons met de neus op de feiten: Europa heeft dringend een plan B nodig op het vlak van defensie.’

Duitsland, en bij uitbreiding Europa, is vandaag niet klaar om op veiligheidsgebied ‘op eigen benen’ te staan. Binnen de NAVO geldt Duitsland als een eerder passieve partner, zelden te porren voor militaire interventies. Al lijkt daar wel verandering in te komen. Minister van Defensie Ursula von der Leyen kondigde in februari aan dat ze haar budget zal verhogen tot ongeveer 65 miljard, ongeveer het equivalent van het Russische budget. Binnen de NAVO besteedt alleen de VS in absolute cijfers meer geld.

Toch gaat het om meer dan poen alleen, waarschuwt Biscop. ‘Het volstaat niet dat de Europese landen meer geld aan defensie besteden. Ze moeten ook nauwer samenwerken. Dat kan alleen als Duitsland én Frankrijk de kar trekken.’ Ondanks de opflakkering van de Duits-Franse relatie sinds de verkiezing van Emmanuel Macron als president is dat allesbehalve vanzelfsprekend. ‘Merkel en Macron moeten twee fundamenteel tegengestelde bekommernissen verzoenen’, aldus Biscop. ‘Duitsland is altijd bang geweest voor een diepere integratie, omdat het vreest te moeten deelnemen aan militaire acties waarvan het eigenlijk wil wegblijven. En Frankrijk is bang van het omgekeerde: dat er geen operaties meer zúllen zijn.’

En zelfs als Duitsers en Fransen elkaar in de ogen kijken, blijft de vraag: wat zal er worden verdedigd? In theorie heeft de EU een buitenlands beleid, uitgedragen door Federica Mogherini, de hoge vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken en Veiligheidsbeleid. In de praktijk doorkruisen nationale belangen dat beleid nog vaak. Biscop: ‘Als we China bijvoorbeeld willen terechtwijzen voor het spierballengerol in de Zuid-Chinese Zee, is er altijd wel een lidstaat die een investeringsdossiertje heeft lopen en dus geen straffe uitspraken durft te ondertekenen. Omdat zo’n beslissing unaniem moet worden genomen, slaagt de EU er nooit in een vuist te maken.’ Biscop ziet daarvoor maar één mogelijkheid: het unanimiteitsprincipe afschaffen. Dat lijkt vandaag fictie.

Het is ook maar de vraag of de rest van Europa op Duits militair leiderschap zit te wachten. Nederland, altijd kritisch tegenover verdere politieke integratie, ziet het Duits-Franse voetjevrijen met argusogen aan. Voor de zuiderse landen, waar media bij kritiek op Duitsland nogal snel een Hitler-snor op foto’s bijtekenen, lijkt het draagvlak voor een assertiever Duits leiderschap klein. En voor veel Oost-Europese landen, die traditioneel meer belang hechten aan het NAVO-lidmaatschap dan aan de EU, dreigen de Duits-Amerikaanse strubbelingen een hartverscheurende keuze te worden tussen economie en veiligheid.

De hele zaak wordt nóg moeilijker voor Europa nu Trump heeft aangekondigd dat hij uit het klimaatakkoord van Parijs stapt. Dat is natuurlijk slecht nieuws voor de strijd tegen de opwarming van de aarde. De president heeft nu de handen vrij om opnieuw steenkool te promoten. En dankzij de schaliegasrevolutie was de VS al niet meer afhankelijk van import voor zijn energievoorziening. Van zo’n luxepositie kan Europa alleen dromen. ‘Europa zal voor zijn energie altijd afhankelijk blijven van externe leveranciers’, zegt Thijs Van de Graaf, professor internationale energiepolitiek aan de Universiteit Gent. ‘Zelfs voor hernieuwbare energie zijn materialen en grondstoffen nodig, en die hebben we in Europa onvoldoende.’ Bovendien blijft Europa voor olie en gas nog altijd aangewezen op Rusland, dat er niet voor terugdeinst zijn grondstoffen als politiek drukmiddel te gebruiken.

Door zich uit het klimaatakkoord terug te trekken, jaagt Trump zowat de hele wereld tegen zich in het harnas. Hij daagt iedereen uit: hij wil een nieuw of – wat maakt het hém uit? – helemaal geen akkoord. De rest van de wereld – met de Duitsers, Fransen en Italianen op kop, gevolgd door landen als China en India – heeft al gezegd dat nieuwe onderhandelingen uitgesloten zijn. Trumps beslissing zet de verhoudingen onder druk: blijft de rest van de wereld eensgezind tegenover hem staan, of zal zijn beslissing een domino-effect teweegbrengen waarbij de andere landen hun eigenbelang vooropstellen. Wordt ‘My country first!’ de norm?

Donald Trump mag dan wel vaak hetzelfde zeggen als Barack Obama, zij het op weinig diplomatieke, trumpiaanse wijze, toch zien steeds meer waarnemers een fundamentele verandering in de relatie tussen de VS en Europa. In de Financial Times wijst commentator Martin Wolf erop dat Trump de voorkeur geeft aan autocratische regimes als Rusland, Turkije of Saudi-Arabië. Met Poetin, Erdogan of Salman bin Abdul Aziz al-Saud heb je al dat gezanik over de mensenrechten niet waarmee de leiders van westerse democratieën altijd afkomen. Het vrije Westen mag dan nog niet dood zijn, als bondgenootschap van landen met gelijklopende belangen en waarden lijkt het wel stervende. Daarvoor is niet eens een oorlog nodig.