Waarom de spanningen in Europa zullen blijven oplopen

De Europese politieke en economische spanningen zullen in de loop van dit jaar oplopen, schrijft politiek analist Andy Langenkamp.

De middelpuntvliedende krachten op Europese eenheid, samenwerking en integratie zijn groot. Denk aan de mogelijke onafhankelijkheid voor Schotland, de strijd voor autonomie in Baskenland en Catalonië, een eventuele Brexit en het Zwitsers immigratiereferendum.

Isolationisme, nationalisme en decentralisatie komen op de voorgrond. Gebrekkige Europese blokvorming kan funest uitpakken in een wereld van geweldenaren als China en de VS, ongeregeld geopolitiek geboefte als Rusland, Iran, Saudi-Arabië en Turkije en toenemende politieke instabiliteit in en rondom de EU.

Het belang van geopolitiek voor Europese veiligheid, welzijn en welvaart moet niet onderschat worden. In het verleden is vaak gesteld dat oorlog uitsterft door economische vervlechting van oorlog, maar deze denktrend is regelmatig letterlijk kapot geschoten. De laatste keer op gigantische schaal in 1914. Europa is nog regelmatig naïef, of zoals in de woorden van Jonathan Holslag: ‘Europa gedraagt zich nog te veel als Bambi in Jurassic Park.’

Dat naïeve hertje kan zich niet veel langer verschuilen achter de Amerikaanse beer. Deze beer zal zich weliswaar niet omkeren en Bambi verorberen, maar is aan de ene kant enigszins een kluizenaar geworden. Anderzijds hij bedreigd door dieren die snel zijn gegroeid in het geopolitieke bos en ziet hij interessantere vrienden opduiken.

Bovendien wordt ook voor Bambi steeds duidelijker dat de Amerikaanse beer niet altijd de welwillende, goed bedoelende baas van het bos is die hij vaak pretendeert te zijn. Daarnaast wordt de beer naarmate de jaren verstrijken minder sterk en moet Bambi toch ook op zijn eigen benen leren staan als om hen heen steeds meer dieren allianties sluiten en vechten om zeggenschap. Watership Down en Animal Farm zijn er niets bij.

Om vanuit het dierenbos terug te keren naar de mensenwereld: Europa moet overeind blijven terwijl mondiale machtsverschuivingen gaande zijn en er met enige regelmaat machtsvacuüms dreigen. Effectieve ‘global governance‘ is moeilijk: de VN kijken vaak machteloos toe, de G20 is verdeeld, de VS en China staan te ver van elkaar om een G2-wereld te vormen, dus blijft Ian Bremmer’s G-Zero wereld over. Daarin zijn staten moeilijker te overtuigen dat lasten en macht gedeeld moeten worden, terwijl dit toch de enige manier is waarop je overeind kunt blijven. Voor Europa geldt dat het Europese integratieproject niets minder is dan een mondiale overlevingsstrategie.

Er zit geopolitiek en economisch gezien niets anders op voor Europa dan aanpassing aan lagere groei en tegelijkertijd hervormen om optimaal kansen te grijpen. De verzorgingsstaat moet op de schop en nieuw potentieel moet aangeboord worden, aangezien op de pof leven niet langer een optie is.

Mama en papa kunnen alles

In de mondiale concurrentieslag moet Europa de handen ineenslaan. Dit leidt tot voortdurende, vaak verlammende spanning tussen soevereiniteit en supranationaliteit. Globalisering vergt meer en meer blokvorming, maar bij burgers ontstaat steeds meer weerstand tegen de overdracht van bevoegdheden aan Brussel.

Dit sentiment doet almaar meer opgang. Mensen hebben het gevoel dat politici steeds minder vat op de zaken hebben en bovendien de boel vaker besodemieteren. Terwijl juist door de creatie van de verzorgingsstaat het idee had postgevat zoals dat bij kleine kinderen heerst over hun ouders: ‘Mijn papa en mama kunnen alles.’ Nu komt de burger (en menig politicus) erachter dat ook de overheid niet alles kan en volgen desillusie en cynisme.

Verwachtingen moeten bijgesteld worden in een pijnlijk proces vol schokken en stuiptrekkingen. In het verleden konden degenen die buiten de boot vielen gecompenseerd worden door overheden die in het geld zwommen of meer schulden aangingen. Daardoor konden globalisering en Europese integratie relatief vrij hun gang gaan: verliezers werden op de been gehouden en democratische vlekken werden weggeveegd met geld.

Problemen als vergrijzing, immigratie en werkeloosheid konden onder het tapijt geschoven worden met een bezem van bankbiljetten. Nu dat tapijt is weggetrokken, komen alle problemen in het volle daglicht te staan. Burgers voelen zich bekocht en de angst en onzekerheid vertalen zich in isolationisme en toenemende focus op de eigen kring. Kiezers wenden zich tot populistische, eurosceptische partijen die beloven macht terug te halen naar eigen land. Maar als dergelijke partijen succesvol zijn, zal snel blijken dat desintegratie de politieke, economische en sociale problemen alleen maar versterkt. Het dichtgooien van grenzen en je verschuilen in je eigen huis brengt het behoud van de verzorgings- en welvaartsstaat niet dichterbij.

De resultaten van de peilingen voor de Europese verkiezingen, die wijzen op onder meer Geert Wilders‘ hernieuwde populariteit, zijn symptomen van grote bewegingen: snel dalend politiek vertrouwen, een afbrokkelende verzorgingsstaat, economische achteruitgang, toenemend unilateralisme en stijgend wantrouwen tegenover Brussel.

De Europese politieke en economische spanningen zullen in de loop van dit jaar dan ook oplopen, aangewakkerd door nationale politieke crises, gesteggel in Brussel, een onder vuur liggende ECB, economische tegenwinden in sterke eurolanden, afnemende groei in opkomende markten, een terugtrekkende beweging van de Amerikaanse centrale bank (Fed) en grote instabiliteit in buurlanden zoals Turkije, Oekraïne en Bosnië.