‘Vroegtijdige voorspellingen en het herhalen van de meest sombere modellen ondermijnen het vertrouwen’

‘Tijdens de pandemie is een vruchtbare bodem voor ontkenning en alternatieve “feiten” ontstaan’, schrijft Peter Kréko, directeur van het Political Capital Institute, een denktank die gevestigd is in de Hongaarse hoofdstad Boedapest.

Lockdowns, beperkingen en volksgezondheidsmaatregelen hebben de westerse samenlevingen verdeeld. Zelfs in Europese landen waar de vaccinatiegraad opmerkelijk hoog ligt, is de vijandigheid tegenover artsen en het medisch beroep de laatste twee jaar toegenomen. Vermoeidheid, verlies van vrijheid en, in sommige gevallen, de instrumentalisering van COVID-19 door nationale regeringen, hebben het geduld op de proef gesteld en een vruchtbare bodem gelegd voor pseudo-wetenschap.

Ondanks de druk is het vertrouwen in de mening van deskundigen tot dusver in een groot deel van Europa overeind gebleven. Uit een vorig jaar gehouden Eurobarometer-enquête bleek een opmerkelijk hoog niveau van vertrouwen in de wetenschappelijke opinie. In een verklaring die kort na de publicatie door de Europese Commissie werd uitgegeven, werd opgewekt aangekondigd dat ‘9 op de 10 EU-burgers (86%) van mening zijn dat de algemene invloed van wetenschap en technologie positief is’ en dat de Europese burgers wetenschappers en hun kenmerken, waaronder intelligentie (89%), betrouwbaarheid (68%) en samenwerking (66%), steevast positief inschatten.

Meer dan twee derde (68%) van de respondenten verklaarde ook dat wetenschappers de vrijheid moeten hebben om zich in politieke debatten te mengen om ervoor te zorgen dat beslissingen met bewijzen worden onderbouwd. Dit is zeker het geval geweest in veel Europese landen, waar chief medical officers en wetenschappelijke adviseurs van nationale regeringen uit de anonimiteit zijn getreden en een dagelijkse bron van informatie zijn geworden.

Deze gegevens, en andere peilingen van de afgelopen twee jaar, zouden suggereren dat alles goed gaat. Maar is dat ook zo? In dezelfde enquête, die hierboven is genoemd, kan ook een verontrustende onderstroom van twijfel worden waargenomen, met name in landen waar de vaccinatiegraad rampzalig laag blijft, zoals in Slowakije (48%), Roemenië (41%) en Bulgarije (28%).

Vroegtijdige voorspellingen en het herhalen van de meest sombere modellen ondermijnen het vertrouwen.

Zo bleek bijvoorbeeld dat 28% van de Europeanen gelooft dat het COVID-19-virus is geproduceerd en vrijgelaten vanuit een geheim laboratorium, als onderdeel van een wereldwijde poging om onze vrijheden te controleren. En uit het onderzoek bleek dat één op de vier Europeanen (26%) gelooft dat er al een geneesmiddel bestaat tegen één van ’s werelds grootste doodsoorzaken, kanker. Deze opiniegroep is weliswaar een minderheid, maar is niet alleen geconcentreerd in landen waar het institutionele scepticisme wortel heeft geschoten, maar ook in West- en Noord-Europese landen, waar het vertrouwen in de instellingen doorgaans groot is.

Quiz

Tijdens de pandemie is een vruchtbare bodem voor ontkenning en alternatieve ‘feiten’ ontstaan. Misleidende informatie, die als de ‘waarheid’ wordt gezien, wordt nu op grote schaal online gedeeld. Door misstappen van de regering en beschuldigingen van corruptie in het kader van COVID is de geloofwaardigheid van voorheen betrouwbare bronnen aangetast. En in sommige gevallen heeft de politieke instrumentalisering van het virus de coalities van saamhorigheid die in 2020 werden gevoeld, gebroken. In dit klimaat, waarin de wetenschappelijke geletterdheid al op een laag pitje staat, worden de oordelen van sommige van onze knapste wetenschappers niet langer als onpartijdig beschouwd.

Een deel hiervan is voorspelbaar. Volksgezondheidsmaatregel worden immers grotendeels gestuurd door wetenschappelijke gegevens, die slechts weinigen van ons gemakkelijk kunnen bevatten. Dit gebrek aan geletterdheid biedt ruimte voor pseudowetenschap en aarzeling ten aanzien van vaccins. De Eurobarometer-enquête maakt dit duidelijk. Om deze enquête te kunnen invullen, werd de respondenten immers gevraagd een ‘quiz’ af te leggen met elf wetenschappelijke stellingen, gaande van het effect van antibiotica op virussen en bacteriën tot de oorsprong van de opwarming van de aarde.

Onderzoekers berekenden vervolgens een ‘nauwkeurigheidsscore’ op basis van de antwoorden en stelden vast dat in landen als Roemenië en Bulgarije slechts 2 en 4 procent van de respondenten ten minste 8 juiste antwoorden kon geven, terwijl dit percentage in landen als België, Zweden, Ierland en Luxemburg boven de 40 procent lag. Deze ongelijkheid weerspiegelt in veel gevallen de vaccinatiegraad en wijst erop dat er in veel delen van Europa sprake is van een gebrek aan vertrouwen en opleiding.

Nederigheid

Dit is natuurlijk zorgwekkend – maar hoe kunnen we dit tegenhouden en tegelijkertijd coalities voor het algemeen belang veiligstellen? In de eerste plaats zou het goed zijn als politici eerlijk zouden zijn tegen het Europese publiek. Vroegtijdige valse voorspellingen, het veelvuldig herhalen van de meest sombere modellen en de politisering van de volksgezondheid blijven het vertrouwen ondermijnen. Toegeven dat zij ‘het op dit moment niet weten’ of vooropstellen dat hun verklaringen gebaseerd zijn op ‘de huidige kennis’ zou helpen om de verwachtingen bij te stellen en hun wetenschappelijke adviseurs te behoeden voor kritiek.

Het zou ook goed zijn als er meer nederigheid en generositeit zou komen in de geopolitiek van de vaccins: terwijl westerse politici hun burgers op de kast jagen met derde en vierde doses, blijft de toegang in grote delen van de ontwikkelingswereld schaars. Een gelijkmatigere verdeling van vaccins zou het minder waarschijnlijk maken dat er dodelijke varianten opduiken en verdere cycli van vermijdbare chaos creëren. Het zou ook een aantal mythes over de motieven van Pfizer, Moderna en AstraZeneca ontkrachten.

Een dergelijk optreden zou de geloofwaardigheid en de ambities van niet alleen onze overheidsinstellingen versterken, en op zijn beurt de vele onjuiste, en vaak op oplichting gelijkende beschuldigingen van de pseudowetenschappelijke gemeenschap uithollen. Na bijna twee jaar waarin COVID ons leven dagelijks beïnvloedde, naderen we nu een van de meest cruciale momenten van de pandemie. We hebben behandelingen op schaal voor globaal gebruik en kunnen daarmee een uitweg uit deze crisis en een herstel van onze vrijheden zien.

Het is van vitaal belang dat de nationale regeringen hun bevolking meenemen op weg naar dit punt. Eerlijk handelen, in overeenstemming met de wetenschappelijke opinie, zonder zich gedwongen te voelen misplaatste zekerheid te bieden, is de beste manier om iedereen bij elkaar te houden.

Péter Krekó is directeur van het Political Capital Institute, een denktank die gevestigd is in Boedapest, Hongarije. Hij is een Europe’s Futures Fellow aan het Instituut voor Menswetenschappen (IWM).

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content