Voorpublicatie Gorbatsjov: ‘In oktober 1962 hing alles echt aan een zijden draadje’

Vandaag verschijnt het boek ‘Wat er op het spel staat. Mijn oproep voor vrede en vrijheid’ van ex-Sovjetleider Michail Gorbatsjov (88). Knack mag u een voorpublicatie aanbieden.

Het zou een grote fout zijn om nu in paniek te raken, de moed te laten zakken en de strijd op te geven. De gecreëerde situatie moet nu doorgrond worden, we moeten nadenken over concrete stappen om de wereld niet in een wedloop van bewapening, confrontatie en vijandelijkheid te laten afglijden.

Wat kunnen wij doen? Boven alles: niet zwijgen, de noodklok luiden, discussiëren met diegene die de gevaren niet ziet. Weerleg de argumenten van diegene die in de uitoefening van macht een weg naar vrede ziet. En vooral de argumenten van diegene die in kernwapens een garantie voor vrede ziet.

Ik herinner me mijn verhitte discussies met Margaret Thatcher over dit onderwerp. We waren het over veel dingen niet eens, maar vonden toch vaak een gemeenschappelijke taal, maar wat kernwapens betreft was ze uiterst standvastig. Juist kernwapens garandeerden in de tweede helft van de twintigste eeuw de vrede, beweerde mevrouw Thatcher. Als die er niet geweest waren, was de derde wereldoorlog uitgebroken. Ik vroeg haar: ‘Zit u wel prettig op dat nucleaire kruitvat?’ Ik liet haar een diagram zien waarop met honderden kruisjes schematisch weergegeven werd waar ter wereld de kernwapenarsenalen zich ophoopten.

Een zo’n ‘kruisje’, zei ik, is voldoende om de menselijke beschaving zoals we die kennen te beëindigen.

Het lukte me toen niet Margaret Thatcher te overtuigen. Maar vandaag de dag horen we dezelfde argumenten opnieuw, onder andere in de VS en Rusland, waar helaas veel voorstanders van kernwapens zijn. Ik wil ze niet over één kam scheren, maar ik ben ervan overtuigd dat beide landen uitstekend in staat zijn voor hun veiligheid te zorgen zonder kernwapens. Daarvoor hebben ze voldoende mogelijkheden, middelen en technologie. En dat is niet het enige argument voor inkrimping en uiteindelijk afschaffing van het kernwapenarsenaal.

Een gevaarlijke mythe

Kernwapens zijn net een geweer dat aan de muur hangt in een toneelstuk. Wij hebben dat toneelstuk niet geschreven en kennen de achterliggende gedachte van de dramaturg niet. Kernwapens kunnen toevallig ‘afgaan’, door een technische storing of een fout, van een mens of van een computer. Dat is waar ik vooral bang voor ben. Computersystemen worden overal voor gebruikt. Hoeveel voorbeelden zijn er wel niet – in de luchtvaart, de industrie en verschillende besturingssystemen – van ongelukken met elektronica, met computers. Er kunnen kernwapens gebruikt worden als reactie op een vals alarm, en als de aanvliegtijd van raketten naar hun doel verkort wordt, dan zal de waarschijnlijkheid van zulk gebruik toenemen. Ze kunnen ook in handen van terroristen vallen. Wie weet wat voor ‘verrassing’ ze nog voor ons in petto hebben…

Mijn houding ten opzichte van kernwapens werd al vroeg gevormd, in het midden van de jaren vijftig, toen ik voor de Komsomol en de partij in mijn geboorteplaats Stavropol werkte. Ik herinner me hoe wij, de actieve kern van de partij, ons verzamelden voor de vertoning van een film over burgerbescherming in geval van een atoomoorlog. De makers van de film hebben zich niet bepaald ingehouden wat scènes en beelden betreft. Er zat realistisch beeldmateriaal in, gefilmd tijdens atoomproeven. Een schokgolf, meteen gevolgd door een stapel puin van gebouwen en bomen die ontworteld door de lucht geslingerd werden, vee, een zwarte wind – het maakt allemaal een afschuwelijke indruk. De pogingen van de filmmakers om de kijker het idee te geven dat je aan een atoomoorlog kon ontsnappen, konden mij niet overtuigen (‘keer je in de tegenovergestelde richting van de explosie (…) ga op de grond liggen (…) bedek je met een wit laken (…)’).

Toen de film afgelopen was bespraken we onze indrukken met elkaar. Ik vatte het resultaat van de voorstelling als volgt samen: ‘Dus. We bedekken ons met een wit laken en kruipen naar ons Danilov-kerkhof.’

De mensen die in de mythe ‘kernwapens zorgen voor vrede’ geloven, wil ik eraan herinneren dat kernwapens in ieder geval één keer tijdens de Koude Oorlog tot een crisis leidden en de wereld op het randje van een oorlog tussen kernmachten brachten. Ik heb het over de Cubacrisis van oktober 1962. Recentelijk gepubliceerde documenten tonen aan hoe dicht de wereld toen op de rand van de ondergang stond.

Alles hing echt aan een zijden draadje. De wereld werd toen niet gered door kernwapens, maar door het wakker worden van de leiders van beide landen – John F. Kennedy en Nikita Chroesjtsjov.

Ik ben ervan overtuigd dat ze veel hebben nagedacht, toentertijd en achteraf, en dat er veel veranderde in hun mening over kernwapens. In ieder geval zagen ze in hun toespraken af van een ‘eerbetoon aan de atoombom’. En niet alleen dat; ze onderhandelden over een verbod op atoomproeven in de atmosfeer, in de ruimte en onder water. Dat vertraagde niet alleen het perfectioneren van de wapens, maar redde bovendien het milieu van vergiftiging door dodelijke stoffen als gevolg van kernexplosies.

Niet minder belangrijk is dat ook in de gedachten van de leiders veranderingen plaatsvonden. Daarvan getuigen de memoires van Chroesjtsjov, net als een aantal toespraken van Kennedy. ‘Naar wat voor vrede streven wij?’ vroeg Kennedy in zijn toespraak voor de American University in Washington. Als antwoord gaf hij: ‘Dat is geen Pax Americana, opgelegd door Amerikaanse wapens (…) Echte vrede moet het resultaat zijn van de inspanningen van vele volkeren, de som van nieuwe acties.’ En de Sovjet-Unie en het Sovjetvolk noemde hij in die toespraak geen vijand meer.

Ik denk dat er toen een kans bestond op beëindiging van de wapenwedloop, op een demilitarisatie van de politiek en op een blijvende overgang naar een nieuwe mentaliteit.

Kennedy was echter niet voorbestemd om zelfs maar te proberen deze ideeën in de praktijk te brengen. Enkele maanden later maakte een schot een eind aan zijn leven.

Persoonlijk denk ik dat deze moord nog steeds niet is opgelost. Het moet eerlijk gezegd worden, niet mooier gemaakt worden dan het is: de wereld wordt geconfronteerd met een acute situatie, een militair-politieke tegenstelling van leidende wereldmachten die praktisch gezien door niemand gecontroleerd worden. Alle eerder gecreëerde kaders zijn vernietigd, ontwricht of worden bedreigd. Als het zo verdergaat, kan het op een catastrofe uitlopen. Daar moeten diegenen die die helse machine verspreiden maar eens over nadenken.

Ik ben ervan overtuigd dat we wakker worden. Maar het is de vraag wanneer. En tegen welke prijs. De laatste tijd horen we steeds vaker over militaire vliegtuigen en schepen die gevaarlijk dichtbij komen. Moet het eerst tot een treffen komen, voordat politici en militairen gaan nadenken? Maken zij zich geen zorgen over de mogelijkheid van een ‘kettingreactie’ van gebeurtenissen die niet meer te stoppen zal zijn?

Is er een uitweg uit de huidige situatie? De enige logische oplossing is het voeren van onderhandelingen. Men moet alles op alles zetten om zo snel mogelijk de overgang van wederzijdse beschuldigingen, militaire retoriek en de opbouw van wapenarsenalen naar een serieuze, verantwoordelijke dialoog mogelijk te maken.