VN-adviseur Jeffrey Sachs: ‘De oliebedrijven moeten sluiten’

© Dieter Telemans

We zitten in een transitie tussen tijdperken, zegt Jeffrey Sachs. En soms draaien die transities catastrofaal uit. Met Amerika in de touwen heeft Europa volgens de Amerikaanse topeconoom de sleutel in handen.

Zonder pandemieën is Jeffrey Sachs overal, behalve thuis. Hij leidt het Center for Sustainable Development aan Columbia University,

is als speciaal adviseur met António Guterres al aan zijn derde VN-secretaris-generaal toe, en moet als directeur van het Sustainable Development Solutions Network ook nog de belangrijkste ontwikkelingsstrategie van de Verenigde Naties in goede banen leiden. Als topautoriteit in economische ontwikkeling en armoedebestrijding vliegt hij constant de wereld rond om overheden te adviseren.

Maar nu zit Sachs zoals iedereen thuis in quarantaine, in New York. ‘In die zin komt de crisis me niet slecht uit’, zegt hij lachend. ‘Ik vraag al jaren of we meetings niet via Skype kunnen doen.’ Toch is hij bovenal bezorgd, en boos. ‘De rampzalige Amerikaanse aanpak van de coronacrisis heeft tienduizenden levens gekost. Maar ik krijg haatmail als ik zeg dat we beter moeten kijken naar hoe China het virus heeft aangepakt.’

Het is de dodelijke tol van het Amerikaanse superioriteitsgevoel dat Sachs aankaartte in zijn laatste boek, A New Foreign Policy: Beyond American Exceptionalism uit 2018. ‘Van het exceptionalisme dat zich voordien uitte in een zacht America first zien we nu een rauwe, vulgaire variant. Ik verwacht van Amerika geen heldendom meer. Momenteel is het al veel als de Verenigde Staten zich niet als een van de meest destructieve krachten in de wereld gedragen.’

In de verwoede Amerikaanse pogingen om een anti-Chinees front te vormen schuilt het grootste gevaar.

Volgende maand komt met The Ages of Globalization Sachs’ nieuwste boek uit. Daarin beschrijft de econoom de verschillende tijdperken van globalisering en internationale samenwerking. Volgens Sachs bevinden we ons nu in de transitieperiode naar het digitale tijdperk. En kunnen we maar beter opletten, want in het verleden zijn zulke transities weleens catastrofaal uitgedraaid.

Hoe hoopvol of alarmerend is de internationale aanpak van de pandemie?

Jeffrey Sachs: De Europeanen en de Amerikanen hebben de groei van het virus laten exploderen. In tegenstelling tot landen als China, Vietnam, Taiwan, Japan, Australië en Nieuw-Zeeland zitten we daardoor nu met rampzalige mortaliteitscijfers. Het is van levensbelang dat de VS en Europa het virus indijken, omdat twee derde van de wereld nog in de waagschaal ligt. Als de epidemie even exponentieel groeit in ontwikkelingslanden, zullen de economische en geopolitieke consequenties rampzalig zijn. Het zal leiden tot meer ziekten, honger, werkloosheid, onrust en conflicten.

Het overleven van de multilaterale samenwerking hangt grotendeels af van de mate waarin Zuid-Azië, Afrika en Latijns-Amerika de crisis onder controle krijgen. Des te meer nu er geen mondiaal leiderschap is. In de VS hebben we de slechtste president uit onze geschiedenis. Met Donald Trump hebben we niet gewoon een gek in het Witte Huis, maar een psychopaat. Multilaterale organisaties zoals het Internationaal Monetair Fonds, Unesco en de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) functioneren doorgaans alleen als de grootmachten achter hen staan. Maar de VS zijn incompetent, Europa is zwak en de rol van China wordt ter discussie gesteld.

Wat maakt Europa zwak?

Sachs: De epidemie wordt nationaal aangepakt en niet op Europees niveau. De Europese Commissie heeft weinig zeggenschap over gezondheidszorg, en heeft zoals gewoonlijk te weinig budget om een strategie uit te rollen. Dat draait nu slecht uit voor Europa. Maar in plaats van de EU te versterken, zie je de afgelopen weken vooral nationale reflexen.

Is dit een voorbode van isolationisme in de aanpak van de economische crisis die ons wacht?

Sachs: Als we het virus niet onder controle krijgen, komen er onderlinge verwijten, humanitaire crises en ernstige verstoringen van de internationale bevoorradingsketens. Die zullen een heropstart van de wereldeconomie veel moeilijker maken. We kijken aan tegen zo veel crises tegelijk – een schuldencrisis, bevoorrading, honger – dat ik eerlijk gezegd vrees dat we geen globale strategie zullen vinden.

Amerika speelt hier een problematische rol, door antibuitenlandse sentimenten in het hart te zetten van zijn politieke strategie. Dat ondermijnt een coherente internationale aanpak van de crisis. Dat de VS hun bijdrage aan de WHO willen schrappen te midden van een pandemie toont de onwaarschijnlijke perversiteit en kortzichtigheid van de Amerikaanse politiek. Het goede nieuws is dat de rest van de wereld wel een multilaterale aanpak wil.

U noemt de VS vaak een grootmacht in verval. Hoe gevaarlijk maakt dat Amerika voor de rest van de wereld, in combinatie met deze crisis en Trumps presidentschap?

Sachs: Amerika is in de eerste plaats een gevaar voor zichzelf. We hebben meer dan 50.000 coronadoden, die grotendeels te vermijden waren. Ik denk dat de Amerikanen de komende jaren vooral in eigen land de handen vol zullen hebben, wat niet eens zo slecht is. Met een begrotingstekort van 15 tot 20 procent zal er weinig bereidheid zijn tot grote imperiale avonturen. Aan de andere kant: een oorlog beginnen is goedkoop. De VS heeft veel kernkoppen, en die kunnen maar beter onder controle blijven.

Trump maakt persoonlijk een verschil omdat hij een psychisch gestoord individu is, maar diepgaander is het Amerikaanse buitenlandbeleid gericht op overheersing, op het idee dat Amerika het onmisbare land is dat voor de hele wereld de weg uitstippelt. In een multilaterale realiteit is dat een gevaarlijke visie, zeker wanneer het land in handen is van iemand zonder fatsoen, scrupules of enig begrip van internationaal recht.

VN-adviseur Jeffrey Sachs: 'De oliebedrijven moeten sluiten'
© Dieter Telemans

Vanuit die doctrine om koste wat het kost nummer één te blijven, heeft de VS een aanval gelanceerd op de technologische en economische ontwikkeling van China. In die verwoede Amerikaanse pogingen om een anti-Chinees front te vormen schuilt het grootste gevaar.

Ook in Europa stellen velen zich vragen bij hoe China deze crisis in zijn voordeel probeert om te buigen.

Sachs: Maar ik mag hopen dat ze geen verwijten over en weer gaan maken, zoals de Amerikanen doen. Ik ben verre van gelukkig met de verdelende Chinese 17+1-strategie (een samenwerkingsverband tussen China en bijna uitsluitend Centraal- en Oost-Europese landen, nvdr). Europa begaat een enorme vergissing als het geen coherente en volwassen diplomatie met China ontwikkelt op EU-niveau. Beide grootmachten zouden een intelligente en diepgaande relatie moeten uitbouwen, en ze zouden die moeten institutionaliseren in meerdere jaarlijkse high-levelmeetings en concrete werkgroepen voor uitstootreductie, gezondheid, multilaterale samenwerking, internationale handel enzovoort. Ze kunnen alvast beginnen via Zoom en Skype.

Tegelijk neemt u het Europa kwalijk dat het de stem niet meer verheft tegen Trump.

Sachs: Europese leiders zijn naïef geweest. De Franse president Emmanuel Macron dacht: we nodigen hem uit op de nationale parade, we drukken hem eens stevig de hand, en dan krijgen we hem wel mee. Ze wilden niet te hard pushen en keken weg van de realiteit. Dat was een vergissing, en het heeft zij die in Amerika strijden om ons op het multilaterale pad te houden niet geholpen. Toen Amerika unilateraal de nucleaire deal met Iran verbrak, zei Europa wel dat het niet akkoord ging, maar er kwam geen effectief antwoord.

Sinds enkele jaren zijn de VS geen hulp meer voor Europa maar een hindernis. Met de Amerikaanse oorlogen in het Midden-Oosten werd de NAVO een blok aan Europa’s been. Het hield de EU tegen om een eigen buitenlandbeleid te ontwikkelen.

Moeten we de NAVO dan maar opdoeken?

Sachs: Misschien is het nu niet het geschikte moment, maar eigenlijk wel. Europa moet voor zijn eigen veiligheid instaan, en de NAVO is daarvoor niet langer het geschikte instrument. De EU moet zijn eigen stem vinden in hoe het met China, India en Afrika omgaat; de wereld heeft dringend behoefte aan een sterker Europa. De vraag is: zal het systeem eerst instorten, of zal Europa eerst zijn stem vinden?

Wat denkt u?

Sachs: De sleutel ligt bij het efficiënt beëindigen van de pandemie. Als covid-19 Europa verder verscheurt, is er geen ruimte voor de weg voorwaarts. Dan zal er alleen maar meer crisis zijn. Met haar Green Deal heeft de Europese Commissie het beste middellangetermijnplan voor duurzame ontwikkeling ter wereld op tafel liggen. Des te meer gaat het mijn verstand te boven hoe welvarende landen als Nederland, Zweden en Oostenrijk voor de coronacrisis ruziemaakten over heel kleine sommen geld om dat plan uit te voeren. Hopelijk schudt de pandemie hen wakker, want Europa heeft dringend een gezond budget nodig. Als de Green Deal een echt plan met echte financiering wordt, heeft Europa een model om actief internationaal uit te dragen. Want elke regio in de wereld heeft behoefte aan zo’n Green Deal. China heeft zijn Belt and Road Initiative, maar dat is meer een bruin dan een groen project.

U zegt al jaren dat we met minder dan 1 procent van het wereldwijde bbp de extreme armoede kunnen uitroeien of fossiele brandstoffen kunnen vervangen door duurzame energie. Overheden spenderen nu astronomische bedragen. Bewijst dat uw punt dat alleen de goede wil ontbrak?

Sachs: Het bewijst alleszins dat het geld beschikbaar was. Als je weet dat je voor enkele miljarden een aantal epidemieën kunt uitroeien en dat je voor 250 miljard dollar de economie koolstofvrij kunt maken, smaakt het zuur wanneer het Amerikaanse Congres nu in één keer 2500 miljard dollar op tafel legt zonder zelfs maar een parlementair debat te voeren. Als iets 1 procent van je bbp kost, kun je het per definitie betalen zonder dat het je de vernieling in rijdt. En als de baten ook nog eens veel hoger liggen dan de kosten, wat houdt je dan tegen?

Europa begaat een enorme vergissing als het geen coherente en volwassen diplomatie met China ontwikkelt.

Het antwoord is dat de rijken dat ene procent niet willen opgeven. En sommige machtige groepen dreigen natuurlijk veel meer te verliezen. Tegen de oliebedrijven zeg ik: jullie moeten sluiten. We hebben jullie, BP, Total, Chevron, ExxonMobil, over dertig jaar niet meer nodig. We hebben energie nodig, maar niet wat jullie produceren. Wel, ze horen dat niet graag. (lacht) En zij hebben veel machtiger legers aan lobbyisten en veel meer politici in hun broekzak dan ik. Ze betalen beleidsmakers om te liegen.

Politici schermen weleens met een gebrek aan draagvlak voor een ambitieus klimaatbeleid. Ontbreekt het aan een duidelijk klimaatverhaal waarin burgers kunnen geloven?

Sachs: Ja, want je wint de klimaatstrijd niet door te zeggen: het wordt een ramp. Waarschuwingen voor rampscenario’s genereren geen actie. Er zullen de komende jaren stapels boeken verschijnen over hoe we veelvuldig gewaarschuwd waren voor pandemieën en toch niets ondernamen.

We moeten een uitweg tonen. Voor mij is die duidelijk, omdat ik al tien jaar luister naar ingenieurs die me uitleggen wat we kunnen doen met auto’s, elektriciteit, gebouwen, de industrie enzovoort. Ik ben fan van ingenieurs, want zij vertellen heldere verhalen op basis van bestaande technologie. Economen, daarentegen, zijn de slechtste verhalenvertellers. ‘We gaan belasting heffen op CO2.’ Mijn God, is dat je verhaal? Dat is belachelijk. Want je zegt niet hoe dat het leven van mensen beter maakt. We hebben een pad nodig dat toont hoe onze auto’s en snelwegen er over tien jaar zullen uitzien. Dan zeggen mensen: ‘Oké, dat klinkt logisch, daar kan ik mee leven.’ Dat vind ik zo goed aan de Europese Green Deal. Die zet duidelijke tijdslijnen en doelstellingen uit, en zegt hoe we daar zullen raken.

Hoe krijg je minder welvarende regio’s overtuigd dat ze een Green Deal nodig hebben?

Sachs: In Afrika is dat gemakkelijk. Zonne-energie moet er de ruggengraat van de lokale economie worden. Iedereen wil elektriciteit om zijn telefoon te kunnen opladen, dus je hebt daar een duidelijk verhaal dat iedereen begrijpt. We werken aan een alomvattende, logische ontwikkelingsstrategie voor Afrika, gebouwd rond schone energie en digitalisering. Maar er is uiteraard geld voor nodig. De EU, China, Zuid-Korea en Japan zouden Afrika moeten helpen. Met hun behoefte aan grondstoffen en voedselvoorziening en hun bezorgdheid om migratie hebben ze voldoende redenen om dat te doen.

In The Ages of Globalization reikt u nieuwe vormen van internationaal bestuur aan om de grote globale uitdagingen aan te pakken. Welke samenwerkingsverbanden zouden ons door deze pandemie en de economische crisis kunnen loodsen?

Sachs: We hebben in de loop van de geschiedenis verschillende fases van globalisering gekend. Met de digitale revolutie treden we een nieuw tijdperk binnen, dat zich aanbiedt met grote klimaat- en milieu-uitdagingen. Ik pleit voor een nieuwe vorm van global governance door regio’s, op basis van internationale rechtsregels, globale doelstellingen en sterke regionale associaties zoals de EU, de Afrikaanse Unie, de Associatie van Zuidoost-Aziatische landen (ASEAN). En ik zou hopen op een Oost-Aziatisch partnerschap waarin China, Japan en Zuid-Korea samenwerken in plaats van elkaar te bekampen.

De meeste van onze problemen overstijgen de nationale grenzen: virussen, vervuiling, klimaatverandering, hernieuwbare energie enzovoort. We hebben voor elk probleem oplossingen nodig op het laagst mogelijke beslissingsniveau. Soms is dat lokaal of nationaal, maar steeds vaker continentaal of globaal. Rivieren overschrijden grenzen, dus heeft het weinig zin om die nationaal te beheren. Het laagst mogelijke niveau om hernieuwbare energie daadkrachtig aan te pakken is regionaal, omdat energie verscheept moet worden.

Biedt covid-19 een momentum om die nieuwe globalisering vorm te geven?

Sachs: Ja, maar de slinger kan beide richtingen uit slaan. In transitieperiodes verschuift de macht soms zo sterk dat ze leidt tot conflicten en verlies aan politieke autoriteit. Als we een uitweg willen vinden, moeten we goed begrijpen wat onze uitdagingen zijn, en die systemisch en rationeel aanpakken. Maar de politiek is geen rationeel proces. Er zitten hoogstens rationele elementen in, die op sommige momenten meer opflakkeren dan op andere.

Optimistisch klinkt u toch niet.

Sachs: Wel, it’s worth the fight. (lacht) We hebben als wereldgemeenschap in de afgelopen weken meer geleerd dan we ooit in zo’n korte periode voor mogelijk hadden kunnen houden. We moeten nú met oplossingen komen, timing is belangrijk. En je hebt een dosis geluk nodig. Op dit soort momenten weet je nooit of je voorloopt op de curve of niet.

Jeffrey Sachs

– 5 november 1954: geboren in Detroit, Michigan

– Studie: economie aan Harvard University

– 1982: wordt een van de jongste hoogleraren ooit aan Harvard University

– 1991: adviseert Rusland en andere communistische landen bij hun overgang naar de vrijemarkteconomie

– Sinds 2002: hoogleraar aan Columbia University

– Sinds 2002: speciaal adviseur van VN-secretaris- generaals Kofi Annan, Ban Ki-moon en António Guterres

Jeffrey Sachs, The Ages of Globalization: Geography, Technology, and Institutions, Columbia University Press, 24,99 euro.
Jeffrey Sachs, The Ages of Globalization: Geography, Technology, and Institutions, Columbia University Press, 24,99 euro.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content