Very nice? Hoe Borat Kazachstan opstuwde in de vaart der volkeren

BORAT. Het toerismeagentschap nam zijn lijfspreuk over. © ISOPIX
Jeroen Zuallaert

In 2006 werd Kazachstan willens nillens bekend door de schandaalfilm Borat. Sindsdien heeft het land een indrukwekkende diplomatieke reputatie uitgebouwd.

In 2006 werd een relatief onbekend land in Centraal- Azië geconfronteerd met een probleem waarmee het hoegenaamd geen ervaring had. Dat jaar bracht de Britse komiek Sacha Baron Cohen de film Borat: Cultural Learnings of America for Make Benefit Glorious Nation of Kazakhstan uit. Daarin trekt Cohen, vermomd als de besnorde Kazachse journalist Borat, door de ‘US and A’ om zijn land op te stuwen in de vaart der volkeren.

In de film wordt Kazachstan neergezet als een natie vol oversekste woestelingen die joden kielhalen, paardenurine drinken en ‘de machtige havik’ aanbidden. Cohen zelf heeft altijd benadrukt dat hij indertijd Kazachstan enkel koos omdat ‘bijna geen enkele Amerikaan’ ooit van Kazachstan had gehoord. Borat is bedacht als kritiek op het etnocentrisme van veel Britten en Amerikanen, die kennelijk écht geloven dat Centraal-Aziaten hun vrouwen voor de ploeg spannen en schaamhaar exporteren. De weinige ‘Kazachen’ die in de film voorkomen, zijn Roma uit het Roemeense dorpje Glod. Borat zelf spreekt in de film Hebreeuws. Toch werd de film in Kazachstan onmiddellijk in de ban gedaan. De website van Sacha Baron Cohen werd een tijdje geblokkeerd, en het Kazachse ministerie van Buitenlandse Zaken kondigde aan dat het juridische stappen overwoog. In een vier pagina’s lange advertentie in The New York Times deed de Kazachse regering haar beklag over de schande die het land te beurt was gevallen.

We hebben oorlogen, een hongersnood en Stalin overleefd. Een tweede Borat-film zullen we ook wel overleven.

Ambassadrice Aigul Kuspan

Dat Cohen in 2006 net voor Kazachstan koos, is eigenlijk diep ironisch. Sinds de onafhankelijkheid in 1991 is Kazachstan het enige land in Centraal-Azië dat probeert om een internationale reputatie te vestigen. In zekere zin zorgde Borat daarin voor een stroomversnelling. Ongeveer tegelijkertijd werd een overheidsdienst opgericht om het buitenlandse imago van Kazachstan te promoten. Het land leerde uit de fouten van het verleden. Nu Sacha Baron Cohen een tweede Boratfilm uitbrengt – Borat Subsequent Moviefilm: Delivery of Prodigious Bribe To American Regime For Make Benefit Once Glorious Nation Of Kazakhstan – gebruikt het Kazachse toerismeagentschap Borats bekende ‘Very Nice’-quote zelfs in zijn campagnes.

‘Als een burenruzie’

Niet dat Kazachstan zijn bekendste fictieve inwoner in de armen heeft gesloten. Aigul Kuspan, de Kazachse ambassadrice in België, benadrukt dat ze Borat nog steeds ‘racistisch’ en ‘beledigend’ vindt. Maar tegelijk vindt ze het een goede zaak dat de overheid er geen halszaak meer van maakt. ‘Vergelijk het met een burenruzie’, zegt Kuspan. ‘Als u een buurman hebt die u plots zonder enige reden de huid vol scheldt, gaat u natuurlijk verhaal halen en excuses eisen. Maar zodra u inziet dat die buurman niet helemaal normaal is, laat je hem gewoon raaskallen. Je kunt die film niet tegenhouden of verbieden. Eigenlijk kun je dan beter niet reageren, en de aandacht in je eigen voordeel gebruiken.’

De voorbije jaren heeft Kazachstan zich ontwikkeld tot een regionale hub en een diplomatiek knooppunt. De hoofdstad Noersoeltan (na het aftreden van de eerste president Noersoeltan Nazarbajev werd Astana te zijner ere hernoemd) ontvangt met de regelmaat van de klok regionale samenwerkingsorganisaties zoals de Turkse Raad en de Shanghai Samenwerkingsorganisatie. Het organiseerde in 2011 de Aziatische winterspelen, in 2017 de Wereldtentoonstelling, en er zijn stille ambities om in 2030 de Olympische Winterspelen te organiseren. De meest in het oog springende diplomatieke verwezenlijking is het zogenaamde Astanaproces, de door Rusland en Turkije geleide vredesgesprekken tussen het Syrische regime en de oppositie. ‘Zelfs als die gesprekken uiteindelijk op weinig uitdraaiden, waren die onderhandelingen voor Kazachstan een diplomatiek succes’, zegt Bob Deen, Centraal-Aziëkenner bij het Nederlandse Instituut Clingendael. ‘Het is een manier om internationaal prestige op te bouwen.’

Very nice? Hoe Borat Kazachstan opstuwde in de vaart der volkeren

Dat positieve imago maakt deel uit van het Kazachse ‘multivectorale buitenlandbeleid’, waarbij Kazachstan min of meer met de hele wereld goede relaties probeert te onderhouden. De voornaamste twee vectoren van dat beleid zijn Rusland en China. Kazachstan heeft de meest innige band met Rusland. Ongeveer 20 procent van de bevolking is Russisch en Russisch is er nog steeds de meest gesproken taal. Kazachstan maakt deel uit van de Euraziatische Unie (een douane-unie met Rusland, Wit-Rusland, Kirgizië en Armenië) en zit ook in de Collectieve Veiligheidsverdragorganisatie, de Euraziatische versie van de Navo. Maar tegelijk zijn Kazachstan en Rusland met hun aanzienlijke olie- en gassectoren ook ernstige concurrenten. Sinds de annexatie van de Krim in 2014 probeert Kazachstan zich geleidelijk aan van Rusland te distantiëren.

De relatie met China is nog gecompliceerder. Voor China is Kazachstan een sluitstuk van de Nieuwe Zijderoute, het enorme netwerk aan infrastructuurprojecten waarmee China zijn afzetmarkt wil vergroten. Toch zijn de relaties onwennig. ‘Er is veel latente sinofobie in Kazachstan’, zegt Deen. ‘Die stamt gedeeltelijk uit de Sovjet-Unie, toen anti-Chinese gevoelens door de overheid werden aangemoedigd. Maar ook het opkomende Kazachse nationalisme is in belangrijke mate anti-Chinees.’

Dat wantrouwen wordt versterkt door de manier waarop China huishoudt in de provincie Xinjiang. Behalve Oeigoeren sluit de Chinese overheid daar ook etnische Kazachen op in concentratiekampen. Om de handelsrelatie met China in stand te houden, ziet de Kazachse overheid zich gedwongen de kwestie te minimaliseren. In oktober 2019 beweerde de Kazachse buitenlandminister Moechtar Tleuberdi dat er geen Kazachen in de Chinese ‘heropvoedingskampen’ aanwezig waren, een bewering die ondertussen weerlegd werd door verschillende getuigenissen.

Hervormingen

Binnen die multivectorele diplomatie speelt ook Europa een grote rol. Zoals alle Centraal-Aziatische landen zoekt Kazachstan naar manieren om de economie te diversificeren, en hoopt het om samenwerkingsverbanden met Europese bedrijven aan te gaan. Onder Kasym-Zjomart Tokajev, die vorig jaar het presidentschap overnam van Nazarbajev, probeert Kazachstan ook zijn democratische blazoen op te poetsen. Quota voor vrouwen en jongeren, de mogelijkheid om vreedzaam te betogen, minder rompslomp om politieke partijen toe te laten: Tokajev geeft minstens de indruk de autoritaire teugels enigszins te laten vieren. Bob Deen ziet in de hervormingen vooral cosmetische ingrepen. ‘Alle hervormingen komen van hogerhand. Er is in Kazachstan geen echte ruimte voor iets als een pluralistische machtsstrijd.’

In zijn zelfgekozen rol als brug tussen Oost en West neemt Kazachstan ook steeds vaker deel aan het internationale debat. Eind vorig jaar stelde een Kazachse delegatie in het Europese Parlement haar deradicaliseringsbeleid voor. Met Operatie Zjoesan heeft Kazachstan een heus terugkeerprogramma voor Syriëstrijders opgezet, waarmee het maar liefst 595 landgenoten met een militair konvooi uit Syrië liet overbrengen, voornamelijk kinderen. Meer dan menslievendheid is Operatie Zjoesan een veiligheidsmaatregel: veiligheidsdiensten sluiten extremisten liever op in eigen land dan ze aan de goedertierenheid van Koerdische milities over te laten. Maar tegelijk stemt het tot nadenken dat een land als Kazachstan wel bereid is om te geloven dat het zijn minderjarige onderdanen kan herintegreren.

Het neemt allemaal niet weg dat menig Kazach de komende weken met Boratimitaties geconfronteerd zal worden. Ambassadrice Kuspan laat het niet aan haar hart komen. ‘We hebben in onze geschiedenis verschrikkelijke oorlogen gehad. We hadden in 1932 een verwoestende hongersnood, gevolgd door nietsontziende stalinistische repressies. Ik denk dat we een tweede Borat-film wel zullen overleven.’

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content