Turks schrijver Cenk Gundogdu: ‘Turkije is naar de middeleeuwen teruggekeerd’

© Dino
Michiel Leen
Michiel Leen Freelancejournalist

Schrijversorganisatie PEN-Vlaanderen heeft de jonge Turkse schrijver Cenk Gundogdu te gast in haar Antwerpse PEN-flat. Het beeld dat Gundogdu schetst van het moderne Turkije is op zijn minst verontrustend te noemen.

Schrijvers die in de PEN-flat te gast zijn, leven in hun eigen land vaak op gespannen voet met de autoriteiten. Toen ik er enkele jaren geleden de Nigeriaanse schrijver Tade Ipadeola interviewde, was opperste discretie over de locatie geboden – er stond nog net geen prijs op het hoofd van de Nigeriaan. In de wandelgangen gonsden verhalen over auteurs die tijdens hun verblijf in Antwerpen geschaduwd werden door agenten uit hun thuisland. Dat wekt de indruk dat de PEN-flat enkel een onderkomen biedt aan acuut bedreigde schrijvers.

Zo’n vaart loopt het in het geval van Cenk Gundogdu niet. De jonge Turkse auteur is vooral naar Antwerpen gekomen om te schrijven. Maar dat neemt niet weg dat hij blij is om even weg te zijn uit zijn thuisland. Hij is kritisch voor het hedendaagse Turkije. En ongerust over de (auto)censuurmechanismen die er vandaag aan het werk zijn.

De Turkse schrijver Cenk Gundogdu over de kleine literaire undergroundcultuur in zijn land: 'Een boek schrijven in Turkije is vandaag als een brief schrijven naar een vriend.'
De Turkse schrijver Cenk Gundogdu over de kleine literaire undergroundcultuur in zijn land: ‘Een boek schrijven in Turkije is vandaag als een brief schrijven naar een vriend.’© Michiel Leen

Zwarte komedie

Gundogdu werd in 1976 in Ankara geboren en is sinds 2001 actief als uitgever van het literaire tijdschrift Üç Nokta. Hij is daarnaast samensteller van de bloemlezing ‘2000’s’ waarin hij nieuwe stemmen uit de Turkse poëzie samenbracht. Zelf debuteerde hij in 2012 als dichter. Daarnaast is hij actief als theaterauteur.

In Antwerpen schrijft hij aan een zwarte komedie over een man die voor zichzelf een award in het leven roept, omdat hij voor geen enkele officiële erkenning in aanmerking komt. Dat mag een ironisch onderwerp lijken voor een auteur die voor zijn debuutbundel in 2012 meteen twee belangrijke onderscheidingen in de wacht sleepte, maar er zit meer achter, vertelt hij in de Antwerpse boekhandel De Groene Waterman.

‘De overheid bepaalt welke theaterstukken gespeeld worden. Een ouder stuk van mij, over de vluchtelingenproblematiek, mag vandaag niet meer worden opgevoerd.’

‘Het Turkse theaterlandschap wordt sterk va overheidswege gestuurd: het is de overheid die bepaalt wat er gespeeld wordt. Een van mijn eigen stukken van 20 jaar geleden, over de vluchtelingenproblematiek, mag vandaag niet meer worden opgevoerd. Regisseurs en spelers die zich er wel aan wagen, worden opgepakt. Sinds de noodtoestand werd uitgeroepen in Turkije, liggen de theaters en acteurs aan de ketting. Veel acteurs zijn hun licentie kwijtgeraakt en mogen ook het land niet meer uitreizen. Zij kunnen nergens meer terecht. Dat zit allemaal in mijn nieuwe stuk.’

Nieuwe middeleeuwen

‘Theater moet in het hedendaagse Turkije vooral entertainment zijn. Brecht wordt er bijvoorbeeld al jaren niet meer gespeeld. Als je een bepaalde boodschap nergens ziet, kun je er ook niets over zeggen, lijkt het wel. Tien jaar geleden was dat nog anders. Maar vandaag leven we in een nieuw Turkije.’

Gundogdu geeft aan dat er een duidelijk kantelpunt was aan het begin van de 21e eeuw. ‘In 2004-2005, toen duidelijk werd dat de toetreding tot de EU er wellicht niet zou komen, raakte Turkije snel losgekoppeld van de Europese invloed en droogden voor kunstenaars enkele belangrijke Europese steunkanalen op. Plots kwam de verandering heel snel. Niet eens zo lang geleden had de Turkse televisie een kunstkanaal, dat voor vele van mijn generatiegenoten een voedingsbodem was voor hun interesse in de kunsten. Dat is allemaal verdwenen. Ga je in archieven naar die programma’s op zoek, dan lijkt het wel alsof er toen een Renaissance aan de gang was in Turkije, en dat we nu naar de middeleeuwen zijn teruggekeerd.’

Underground

Tegenover de ‘officiële’ cultuur staat wel een underground van zo’n 100 kleine literaire tijdschriften in Istanbul alleen al. Acteurs en sympathisanten richten theaters in in kelders en garages, om toch maar te kunnen blijven spelen. Alleen al in de wijk Kadikoy (Istanbul) schat Gundogdu dat er een dertigtal van die kleine theaters zijn. Maar het bereik is beperkt. Gundogdu spreekt uit ervaring: hij geeft al zeventien jaar een literair tijdschrift uit zonder enige vorm van steun of subsidie.

‘Ik voel me soms de held in een Russische roman, zo iemand die veel doet maar er misschien nooit iets voor terug zal krijgen.’

‘Ik voel me soms de held in een Russische roman, zo iemand die veel doet maar er misschien nooit iets voor terug zal krijgen. Kleine, gesloten groepen mensen schrijven naar elkaar, een boek schrijven in Turkije is vandaag als een brief schrijven naar een vriend. Kijk, als al die tijdschriften, boeken en undergroundtheaters werkelijk door een groot publiek gelezen werden, hadden we een ander volk en een ander land.’

Voor de makers van vandaag is de grens tussen censuur en autocensuur niet altijd even duidelijk. Maar volgens Gundogdu heeft het politieke en maatschappelijke klimaat wel degelijk een impact gehad op de literatuur van zijn land.

‘Turkse dichters van vandaag hebben een nieuwe taal ontwikkeld. Het directe politieke is weg uit de teksten, door de druk van bovenaf is een nieuw, ironisch register ontstaan. Over de verschillende ideologieën heen zie je dat dichters zich daarvan bedienen om toch een proteststem te kunnen laten horen. Auteurs en kunstenaars kunnen niet praten over hun kunst: de situatie dwingt elk gesprek vanzelf in de richting van de politiek. Ik ben blij dat ik in Antwerpen even de ademruimte vind om afstand te nemen van die negatieve situatie.’

Psychologische gevangenis

‘Wat je ziet in Turkije en wat de waarheid is, zijn altijd twee verschillende dingen.’

‘Ik voel me niet acuut bedreigd, maar wel in psychologische zin’, vervolgt Gundogdu. ‘Je ziet zoveel problemen, je merkt dat kritische journalisten en auteurs in de gevangenis belanden. Maar zelfs wie vrij rondloopt zit in een psychische gevangenis en censureert zichzelf. Veel mensen durven niet voluit te schrijven, zelfs niet in internationale publicaties: de autoriteiten hebben een lange arm.’

Criticasters zullen Gundogdu nadragen dat hijzelf ook zeer voorzichtig blijft. Te voorzichtig misschien. Tijdens het gesprek in Antwerpen valt niet één keer de naam Erdogan. Gundogdu kaatst de bal terug: ‘Waarom is die rijke en machtige staat zo bang? Heeft ze een zwakte te verbergen? Ach, wat je ziet in Turkije en wat de waarheid is, zijn altijd twee verschillende dingen.’

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content