Sociale onrust in Zuid-Afrika: ‘Het voelt wel alsof we een belangrijk keerpunt bereikt hebben’

Aanhangers van de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa luisteren naar zijn toespraak bij een bezoek aan het geplunderde Ndofoya-winkelcentrum in Soweto op 18 juli 2021. © Belga Image

In Zuid-Afrika braken ruim twee weken geleden zware rellen uit na de veroordeling van ex-president Jacob Zuma. Daarbij kwamen al tientallen mensen om het leven. Interview met dichter en auteur Antjie Krog over de politieke en economische crisis in Zuid-Afrika. ‘Hoe vaak kan een land je hart breken?’

Zuid-Afrika bevindt zich al langer in een spiraal van sociaaleconomische malaise en politiek geweld. Sinds de opsluiting van oud-president Jacob Zuma beleeft het land een vernielende opstoot van sociale onrust. In Johannesburg en in de provincie KwaZulu-Natal is de voorbije weken geplunderd en brandgesticht. Bedrijventerreinen worden vernield, winkels leeggeroofd. Volgens de regering kwamen al meer dan 300 mensen om tijdens het oproer.

Antjie Krog, Zuid-Afrikaans dichter en vanaf oktober gastauteur van de Universiteit Gent, heeft over politieke onderwerpen een uitgesproken mening, maar laat ook een ander geluid horen dan wat we in de westerse media opvangen over de verontrustende situatie.

Maatschappelijke ongelijkheid, armoede en werkloosheid, segregatie, sociaaleconomisch en raciaal conflict zijn de voorbije decennia alleen maar toegenomen in Zuid-Afrika. De pandemie heeft de kloof tussen (heel veel) arm en (steeds minder) rijk verdiept. Ik lees dat het economisch leven ’tot stilstand’ is gekomen.

Antjie Krog: Ze zijn inderdaad toegenomen. Maar niet alleen bij ons. Overal ter wereld zijn er momenteel antiregeringsprotesten gaande. De armen, de verontrechten, de versmaden komen in opstand.

Wij Zuid-Afrikanen worden er vaak van beschuldigd dat we onszelf als uitzonderlijk beschouwen, als een buitengewoon land dat mensen zoiets buitengewoons heeft aangedaan als de apartheid, en dat daarna een buitengewone leider als Nelson Mandela heeft opgeleverd die op een buitengewone manier over vergeving en verzoening sprak.

Het geweld dat duizenden in plundertochten plegen, wordt als crimineel beschouwd, maar het langzame economische en sociale geweld dat tegen miljoenen gepleegd wordt niet.

Ons grote probleem is dat we nog altijd zo denken: dat demonstraties, plundering, rassenhaat en armoede een uniek Zuid-Afrikaans verschijnsel zouden zijn. In werkelijkheid heeft met name de Verenigde Staten inmiddels het voortouw genomen. Het geweld dat duizenden in plundertochten plegen, wordt als crimineel beschouwd, maar het langzame economische en sociale geweld (slow violence) dat tegen miljoenen gepleegd wordt niet.

Toch is het verschrikkelijk om te aanschouwen. Door alle maatschappelijke ellende bevond Zuid-Afrika zich al aan de rand van de afgrond. Maar er waren minstens signalen dat corruptie niet werd geaccepteerd en dat de economie kon functioneren, en toen ontplofte alles. Hoe vaak kan een land je hart breken?

Kan de huidige malaise, opgeflakkerd naar aanleiding van de veroordeling en opsluiting van Zuma, in dat licht worden gezien? Het is huiveringwekkend dat een van oplichting beschuldigd staatsleider nog steeds ongeveer de helft van de ANC-partijleden achter zich kan scharen.

Antjie Krog: Zuma is het symbool van corruptie, de sloopkogel die alle dromen voor een ‘nieuwe’ bedeling in het land vernietigd heeft – hoe extreem dat idee ook was.

Maar hij is méér: zijn wanhopige, zwetende gezicht en rusteloze fletse oogjes vertegenwoordigen angst voor de afgrond van de armoede, plus een onderliggend besef dat hoe goed je ook bent, je gewoon niet hebt wat nodig is om toegelaten te worden tot de geprivilegieerde klasse.

Hij wordt het toonbeeld van de miljoenen werklozen en kansarmen die als er in het land chaos uitbreekt, niets te verliezen hebben. De manier waarop hij nu veracht en geminacht wordt, wordt door sommigen persoonlijk opgevat.

De manier waarop Jacob Zuma nu veracht en geminacht wordt, wordt door sommigen persoonlijk opgevat.

De meest recente analyses van de plunderingen duiden op een sabotage die eerst gepland was, maar die na twee dagen omsloeg in ongecontroleerde plundering. In de meeste gevallen ging het om situaties waarbij mensen eerst vrachtwagens in brand staken en toen merkten dat er geen represailles volgden, of waarbij ze winkels van migranten uit andere Afrikaanse landen plunderden en merkten dat er niets gebeurde. Het was dus gepland, maar vervolgens sprong de vonk in het kruitvat.

En toch: je staat versteld van het gezonde oordeel, het evenwichtige optreden en de wijze uitspraken van de meerderheid van zoveel arme en eenvoudige mensen die eigenlijk geen reden hebben om zich mild uit te laten.

Jacob Zuma staat internationaal symbool voor staatscorruptie (‘staatskaping’) en de systematische beroving van een heel volk. Het rechtssysteem in Zuid-Afrika werkt in ieder geval. Het is een teken van hoop dat parlementaire commissies en rechters in onafhankelijkheid hun werk verrichten. En dus een oud-president veroordelen. Is dit een hoopvol teken voor de toekomst van het land?

Antjie Krog: Het voelt wel alsof we een belangrijk keerpunt bereikt hebben. De hoven en vooral het Grondwettelijk Hof zijn zich intens bewust geworden hoe belangrijk het is dat de rechtbank gerespecteerd en gehoorzaamd wordt. Het komt vaak voor dat het hof een bepaalde uitspraak doet, maar dat de politie die gewoon niet afdwingt. Nu hebben ze dat wèl gedaan, door Zuma te arresteren.

En er is het verbijsterende samen opkomen voor wet en orde door de taxi-industrie, de grootste succesvolle bedrijfstak die volledig door zwarten opgezet is en in zwart bezit is. Hun openlijke verzet tegen de plunderingen heeft waarschijnlijk een paraplu geopend voor gewone mensen die ook tegen het plunderen en stelen waren. Dat betekent dat een grote meerderheid zwarten zich kon aansluiten bij de personen binnen de regering die tegen corruptie en falende dienstverlening willen optreden.

Een derde factor is dat, vooral vanwege de coronamaatregelen die politieke bijeenkomsten verbieden, de spanning tussen de rassen plotseling ook niet bovenaan alle agenda’s staat. Een poos geleden heeft een onderzoeksgroep vastgesteld dat het onderwerp ‘ras’ voor de meeste Zuid-Afrikanen helemaal geen prioriteit heeft. Toch wilde niemand dat horen. De onderzoekers wilden het op een groot reclamebord zetten, maar niemand wilde daar geld voor geven. Er gaan echter geruchten dat het er in de wijken van de Indiërs in Kwazulu-Natal zeer lelijk aan toe is gegaan.

Criticasters stellen dat Zuid-Afrika in een uitzichtloze economische recessie is beland. De Zuid-Afrikaanse munt staat zwak, de economie trekt niet meer aan. Er is het probleem van miljoenen illegale werknemers en toenemende outsourcing van internationale bedrijven. Enkele jaren geleden schetste je al een weinig bemoedigend toekomstbeeld, met oplopende spanningen tussen bevolkingsgroepen in een cultureel-etnisch complex land. Anderen zien dan weer tekenen van hoop.

Antjie Krog: Soms denk ik dat de rijkere landen er onvoldoende van doordrongen zijn dat, als Zuid-Afrika economisch mislukt, dat op vele terreinen en voor vele jaren enorme gevolgen zal hebben in, om en vanuit Afrika. Het is zo belangrijk dat het land slaagt nu er een president is die de moed heeft om dingen te veranderen, niet per se op een neoliberale manier, maar slaagt in zijn streven om elk mens een leefbaar leven te geven.

Er is onlangs een boek verschenen van de psycholoog Wahbie Long, waarin hij de diepe schaamte (‘shame’) van armoede ontleedt. Hij parafraseert Karl Marx: ‘The injustice of inequality is not that one lives in a shack, but that the shack sits in the shadow of a palace.’ Dat paleis is niet slechts dat van ons als bevoorrechte klasse hier, maar ook dat van jullie, gebouwd op jullie eigen voormalige plunderingen.

In oktober en november 2021 bent u literair gastschrijver van de Universiteit Gent. Voor een Zuid-Afrikaans auteur zijn literatuur, politiek en ideologie onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het politiek debat gaat u niet uit de weg. Hoe belangrijk is het van op afstand de Zuid-Afrikaanse maatschappelijke realiteit te kunnen observeren en voor een academisch publiek te belichten? Zoals u weet werkt de UGent intensief samen met partnerinstellingen in Zuid-Afrika.

Antjie Krog: Omdat Europa geprofiteerd heeft van de voormalige koloniën, is het belangrijk dat er manieren bedacht worden om Zuid-Afrika en het continent Afrika te laten slagen. Niet door barmhartigheid en bekering, maar door niet-corrupte partnerships onder leiding van eerlijke Afrikaanse leiders uit alle hoeken van de samenleving.

Aangezien ik als gastschrijver kom, geef ik graag een fragment mee uit een gedicht van Ellen Hinsey, dat op aangrijpende manier iets van de ontkenning onder woorden brengt.

Standing at the edge is the great Multitude. / They inch forward in their rags and hunger.

Their movement along the ground lifts / the sound of ancestral migrations.

They are carrying the dark water of need / in their eyes; …

Beside them are the pools filled with the specters / of famine, civil war, drought–

They become one body, a muscle of need. / A testament of want.

And night–which is always upon them–rides them / like the wild horses of the storm-filled plains.

They will inherit the earth only when the final / pilgrimage is done.

For in this life, the crystal lake and the great sword / of understanding, raised high, will not show them mercy.

Far off, in the West, a light burns brightly. But / it is not for them.

Vertaald:

Aan de rand staat de grote Menigte. / Ze drommen naar voren in hun vodden en honger.

Uit hun beweging over de grond rijst / het geluid op van voorvaderlijke migraties.

Ze dragen het donkere water van nood / in hun ogen…

Naast ze zijn poelen gevuld met de nachtmerrie / van hongersnood, oorlog, droogte —

Ze worden één lichaam, een spier van nood / een testament van behoefte.

En die nacht – die voortdurend bij ze is – jaagt ze op / zoals de wilde paarden van stormgevulde pleinen.

Ze zullen de aarde pas beërven als de laatste / pelgrimstocht voltooid is.

Want in dit leven zal het kristallen meer en het grote zwaard / van begrip, hoog geheven, ze geen genade betonen.

Ver weg, in het Westen, brandt /een licht helder. Maar / niet voor hen.

‘Nelson Mandela heeft alle Zuid-Afrikanen bewust gemaakt van iets groters dan onszelf; Zuma van iets akeligs in onszelf’

Opinie van Antjie Krog

Het zal nog jaren duren voordat we ons van Jacob Zuma iets anders zullen herinneren dan de man die als in een koortsdroom steeds weer herrees en doodgewoon verder rommelde en knoeide; die, net als de Terminator, grijnzend op ons bleef afstormen, zelfs nadat de helft van zijn gezicht weggeschoten was, nadat zijn huid was afgeschroeid. Als een spookgedaante schudde hij de brokstukken van zijn naakte vlees, hief hij zijn armen op en liet hij met prehistorische geluiden zijn borst rollen als iets uit een griezelfilm. Geen enkel schandaal, geen enkele rechterlijke uitspraak of vernederende aframmeling had effect – en, net als de Terminator, gebruikte hij zijn arm na zijn politieke dood zelfs nog om het ultieme ‘monster’ te creëren!

Later kunnen we gaan bedenken hoe Zuma herinnerd zou moeten worden – niet in de eerste plaats als een meesterdief, maar als een mens die alle Zuid-Afrikanen voortdurend dwong om over de rand van de afgrond te kijken en te zien hoe al onze onvervangbare dromen en principes schreeuwend te pletter vielen. Deze tijd van wanhoop zal ons altijd blijven heugen! En mogen de rillingen van afgrijzen ons allemaal bruikbaarder stemmen tot dienst van ware en diepgaande verandering.

Waar Mandela de opvoeding had genoten van een enigszins bevoorrechte zoon uit een adellijke Xhosa-familie, en Mbeki die van de zoon van een activistisch en erudiet echtpaar in ballingschap, was Zuma de leider die gevormd was door typisch Zuid-Afrikaanse omstandigheden: platteland, koeherder, een paar jaar onderwijs en toen Umkhonto we Sizwe, de militaire vleugel van het ANC. Toch wordt er de afgelopen jaren over hem gesproken als een schaakmeester, een briljant strateeg en natuurlijk een formidabele schurk met internationale contacten. Zuma behoort tot het slag arme, plattelandse, ambitieuze en vastberaden jongens waar dit land in de apartheidsjaren patent op had – wie weet wat hij had kunnen worden met een goede schoolopleiding, een studiebeurs en het juiste studentenhuis?

Nelson Mandela heeft alle Zuid-Afrikanen bewust gemaakt van iets groters dan onszelf; Zuma van iets akeligs in onszelf.

Maar hij moet ook onthouden worden voor zijn toespraken. Niet vanwege de angstige manier waarop hij ze voorlas, als een kind uit groep 4, maar omdat ze voor het eerst in het democratische Zuid-Afrika gepresenteerd werden zonder enige poëzie. Terwijl Mandela en Mbeki over een vooruitziende blik beschikten en de waarde beseften van de trefkracht en opheldering die de woorden van een dichter aan een visie kunnen toevoegen, deden Zuma en zijn speechwriters geen enkele moeite om iets uit de klassieke Zoeloeteksten van Vilakazi of Kunene op te nemen. Zijn toespraken waren het toonbeeld van de benepen, dorre uitzichtloosheid van een brein dat op één been rondhinkt. Daarom moest hij zich laatdunkend uitlaten over ‘clever blacks’; daarom zitten de politici die door hem benoemd zijn met arrogante maskers van minderwaardigheid en totale onwetendheid en met huichelend heen en weer flitsende oogjes in de ministersbanken; daarom moest hij tijdens zijn toespraken altijd terugvallen op umshini wam (het geweer en de penis) en zo ons land reduceren tot een groep die eigenlijk tot geen enkele formulering meer in staat is en die op de pleinen voortbonkt op de cadans van bloed-en-bodemliederen uit het verleden. (Hierbij sluiten veel Afrikaners zich natuurlijk aan!)

Toch moet Zuma eigenlijk vooral herinnerd worden om zijn vernietiging van vrouwen. Tot onze eeuwige schande waren wij te slap om, toen hij terecht stond voor verkrachting, een heuse en massale MeToo-beweging van de grond te krijgen. Zijn misbruik van vrouwen spoelt als een golf over het land: de schandalige manier waarop hij een intelligente vrouw, Nkosazana Dlamini-Zuma, die gelukkig al lang besloten had de huwelijksband met hem te verbreken, (opnieuw) misbruikte om tijdens de leiderschapsverkiezing van het ANC in 2017 onder zijn vlag campagne te voeren; de dochter van de grote voetbalbaas die door een kind aan Nummer Een verbonden moest worden; en zijn opmerkingen dat vrouwen bestemd waren om kinderen op te voeden, en dat een jurk een uitnodiging voor seks betekent. En dan is er de manier waarop hij zijn eigen vrouwen als kronen gebruikt: blinkend als emaille, persoonlijkheidsloos en deemoedig-mollig versieren ze de stifttand Zuma. Aanvankelijk dacht je nog: ach ja, tenminste trouwt hij met de vrouwen die hij lastigvalt, maar al gauw bleek dat zijn huwelijken meestal waren als die van hoofdmannen uit de vorige eeuw: puur diplomatieke banden, met een jong ding om een oude man te paaien. En alsof het spektakel van die rits vrouwen met hun neerslachtig gekantelde hoofden nog niet genoeg was, zijn er nog verhalen over gif en slangen ook!

Maar het ligt meer voor de hand dat hij herinnerd zal worden als een van de grootste schurken die Zuid-Afrika ooit hebben geregeerd. En dan moet je de dagen van kolonialisme, Rhodes en apartheid ook meetellen. Zwarte mensen (zoals koning Moshoeshoe, de dichter Mqhayi en veel jongere schrijvers) hebben vaak gevraagd: hoe kan er van ons oprechtheid, vredelievendheid en eerlijkheid verwacht worden terwijl de mensen die ons willen kerstenen en regeren fundamenteel corrupt en gewelddadig zijn?

Hoe ondenkbaar het ook mag klinken, bevat de flagrante corruptie ook een positief aspect, en misschien moeten we ons daarop richten: we hebben allemaal gezien hoe het land van dag tot dag kookte van woede – bankroet, vol rassenhaat en absolute ellende! De nadruk ligt op ‘allemaal’. Waar zwarte mensen al lang waarschuwen dat er opstanden en revoluties broeien vanwege de erbarmelijke levensomstandigheden van het grootste deel, hebben we nu allemaal de voorhoede van de revolutie gezien.

Vertaald door Ingrid Glorie

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content