Minder dan een week voor de presidentsverkiezingen van 10 mei weet niemand of, hoe en wanneer ze doorgaan. Middenin coronatijden verzandt Polen in een majeure politieke crisis. Correspondent Marc Peirs beantwoordt vijf vragen.
1. Wat staat er op het spel?
Nog eens een nationalistisch presidentschap ofwel een ongemakkelijke cohabitation.
In het voorjaar van 2015 versloeg de presidentskandidaat van Recht en Rechtvaardigheid (PiS), de toen nog nobele onbekende Andrzej Duda, tot ieders en niet in het minst zijn eigen verbazing de liberale president Bronislaw Komorowski. Nu gaat Duda voor een tweede ambtstermijn. Maar hij toont zich een heel ander politicus dan het jongensachtige Europarlemenstlid dat van partijleider Jaroslaw Kaczynski destijds opdracht kreeg presidentskandidaat te zijn.
Werd Duda eerder gezien als een marionet van Kaczynski, dan is hij volgens velen nu ‘zijn eigen man’. Met zeventig procent staat hij resoluut op kop in lijstjes van ‘meest betrouwbaar politicus.’ En in deze moeilijke tijden geniet Duda in de peilingen van een ‘coronabonus’. Qua stemintenties flirt hij met de grens van vijftig procent. Haalt hij die drempel, dan is hij al op 10 mei in de eerste ronde herverkozen. Strandt hij onder de vijftig procent, dan is twee weken later een beslissende ronde nodig met de best geplaatste tweede kandidaat.
Sinds vijf jaar is Recht en Rechtvaardigheid de machtspartij bij uitstek in Polen. Er gaat geen verkiezing voorbij – lokaal, Europees, nationaal – of de partij zet indrukwekkende cijfers neer. Maar bij de parlementsverkiezingen van vorig najaar kwam er een barst in de nationalistische burcht: in de Senaat greep Recht en Rechtvaardigheid heel nipt naast de meerderheid. Ze haalde 49 zetels tegenover 51 voor de verzamelde oppositie. De senatoren kunnen een wet herschrijven en hem dan terug naar de Kamer sturen. Zo kan de Senaat het wetgevende werk vertragen.
Een president kan dat nog veel ingrijpender. Weigert de president een wet te ondertekenen, dan kan de Kamer (Sejm) hem enkel met een meerderheid van zestig procent terugfluiten. Ook in het buitenlandbeleid speelt de president een zichtbare rol.
Veel Polen herinneren zich de ongemakkelijke ‘cohabitation’ van 2007-2010 met de liberale premier Donald Tusk versus de toenmalige, nationalistische president Lech Kaczynski. In die tijd waren er even pijnlijke als vermakelijke ruzies tussen premier en president over wie het regeringsvliegtuig mocht gebruiken of wie Polen op welk internationaal toneel mocht vertegenwoordigen.
Recht en Rechtvaardigheid is als de dood voor een herhaling van zulk een scenario. Want dan zou ze met de vijandige president compromissen moeten sluiten of lijdzaam ondergaan dat de president de wetgevende initiatieven vertraagt, met alle politieke risico’s vandien.
2. Wat wil de oppositie?
Uitstel. Maar God weet voor hoe lang.
Van een campagne is wegens de coronacrisis al ruim anderhalve maand geen sprake meer. Geen debatten, geen meetings, zelfs nauwelijks affiches. De openbare omroep toont, als een journalistieke cheerleader, dag na dag beelden van president Duda, strijdvaarding in uniform, de blik op oneindig en de kaken op elkaar. De boodschap is duidelijk: deze ware leider zal ons uit de crisis gidsen. Andere kandidaten krijgen nauwelijks zendtijd.
In volle coronacrisis kan je deze verkiezingen alleen een ‘farce’ of zelfs een ‘coup’ noemen, vindt Malgorzata Kiadawa-Blonska, de kandidate voor de grootste oppositiepartij, het liberale Burgerplatform. Alleen uitstel kan een transparante verkiezing garanderen, vindt de oppositie. De procedure zou inhouden dat de regering een ’toestand van natuurramp’ uitroept waardoor de verkiezingen met minstens negentig dagen worden verdaagd. Dan zou de stembusslag in augustus plaatsvinden.
Als er geen uitstel komt, roept Kiadawa-Blonska op om de verkiezingen te boycotten. Maar ze trekt zich niet terug als kandidaat. Zo wil ze haar kansen gaaf houden om het verkiezingsresultaat nadien in het Hooggerechtshof te betwisten.
Maar dat lijkt voor de kiezer een verwarrende boodschap die ze cash betaalt. Stond Kiadawa-Blonska in de peilingen maandenlang op de tweede plaats met twintig procent, dan is ze nu gezakt tot tien en volgens sommige peilingen amper vier procent. Dat wil zeggen dat de tweede plaats mogelijk gaat naar Wladyslaw Kosiniak-Kamysz van de christendemocratische Volkspartij of de onafhankelijke, christelijke celebrity-journalist Szymon Holownia. De linkse homo-activist Robert Biedron kan rekenen op zowat tien procent en de extreemrechtse Krzystof Boska haalt zes procent. Hoe dan ook zijn dat allemaal politieke dwergen naast Andrzej Duda.
De roep om uitstel of boycot komt uit verschillende hoeken. Zo heeft de Commissaris voor de Mensenrechten Adam Bodnar een klacht ingediend bij een administratieve rechtbank in Warschau. Hij wil dat de rechter de voorbereiding van de verkiezingen een halt toe roept.
Drie voormalige presidenten, bij wie de wereldberoemde Lech Walesa, en zes ex-premiers hebben een open brief ondertekend waarin ze voor een boycot pleiten. Volgens hen gaat het om ‘ongrondwettelijke pseudoverkiezingen’.
3. Wat wil Recht en Rechtvaardigheid?
Verkiezingen per post en wel als de bliksem. Maar er is interne tegenstand.
Voor partijleider Jaroslaw Kaczynski is en blijft overduidelijk: de verkiezingsdatum is maanden geleden op 10 mei (en 24 mei voor een eventuele tweede ronde) vastgeprikt en dat moet zo blijven, coronacrisis of niet.
Op die manier wil Recht en Rechtvaardigheid de ‘coronabonus’ voor Duda verzilveren. Polen heeft tot nu toe 678 doden te betreuren. Op een bevolking van 38 miljoen is dat een laag cijfer. De regering pakt de crisis draconisch en efficiënt aan. Op een moment dat men in België nog dacht aan evenementen met maximaal duizend deelnemers, ging Polen al in lockdown. Nu is Polen ook een van de eersten om stapsgewijs naar een heropening te gaan.
Maar de omvang van de economische schade bepalen is voorlopig koffiedik kijken. Vermoedelijk wordt die pas in het najaar voelbaar. Kaczynski wil die moeilijke tijden niet afwachten om verkiezingen te houden. Zijn plan is om de verkiezingen helemaal via de post te laten verlopen. Geen stembureaus maar brievenbussen, geen voorzitters en bijzitters maar postbodes.
Recht en Rechtvaardigheid regeert samen met twee kleine coalitiepartners. Tot nu toe waren beiden hondstrouw. Maar nu komt de partij Overeenstemming van Jaroslaw Gowin openlijk in opstand. Gowin heeft immers wél oren naar uitstel van de stembusslag. Zijn partijtje rekruteert niet zozeer bij de geharde nationalisten of de volkse types maar bij de redelijke, christelijke intellectuelen. Die mensen kijken met afschuw naar de rommelige verkiezingen.
Gowin stelde voor om de termijn van huidig president Duda met twee jaar te verlengen. Op die manier zou een presidentiële ambtstermijn niet langer vijf maar zeven jaar bedragen. Nadien kan de president zich, nog steeds volgens Gowins voorstel, niet herverkiesbaar stellen. Dit plan impliceert een wijziging aan de grondwet en een tweederdemeerderheid in de Kamer. Daar viel het plan op een koude steen. De oppositie wou de nodige stemmen niet leveren. Van de weeromstuit steunt Gowin het idee om de verkiezingen enkele weken uit te stellen, bijvoorbeeld tot 23 mei.
4. Wat zegt Europa?
Dat de Poolse rechtsstaat meer dan ooit wankelt.
De Europese Unie kijkt ‘met bezorgdheid’ naar de geplande verkiezingen, aldus EU-commissaris Vera Jourova die bevoegd is voor het behoud van de rechtsstaat in de EU-lidstaten. Jourova tilt er vooral zwaar aan dat de wetgeving om de verkiezingen per post te houden, gelanceerd wordt middenin het electorale proces.
Intussen loopt de ruzie tussen Polen en de EU over de hervorming van het Poolse gerecht weer verder op. Vorige week startte de Europese Commissie voor de vierde keer een inbreukprocedure tegen Polen. Deze keer ergert Europa zich aan nieuwe tuchtprocedures tegen rechters. Zo wordt het begrip ‘disciplinaire fout’ uitgebreid en dat kan tot zelfcensuur aanzetten. Ook moeten rechters hun ‘niet-professionele’ bezigheden bekend maken, bijvoorbeeld openbare toespraken. Ook dat muilkorft mogelijk kritische rechters.
Ook ex-Europees President Donald Tusk, die van 2007 tot 2014 premier was van Polen en nu voorzitter is van de Europese Volkspartij, mengt zich in de debatten. In een boodschap op Twitter noemt hij een boycot van de verkiezingen in coronatijden ‘een kwestie van menselijk fatsoen’.
5. Hoe moet het verder?
Compromis of chaos.
De organisatie van de verkiezingen heeft nogal wat voeten in de aarde. Postbodes en mensen die de stemmen moeten tellen, zijn bang dat de enveloppes met corona kunnen zijn besmet. Lokale autoriteiten weigeren kiezersregisters aan de ‘Poczta Polska’ te overhandigen zodat de stembrieven nog niet kunnen worden verstuurd. En het aantal postbussen is in Polen de voorbije jaren gedaagd van 46.000 naar 14.500: er zijn minder postbussen dan kiesdistricten.
Maar alle ogen zijn op de Senaat gericht. Dinsdag en woensdag bespreekt de Senaat de wet die verkiezingen per post mogelijk maakt. Omdat de oppositie er met één zetel de meerderheid heeft, is de verwachting dat de Senaat alle tijd zal nemen. Pas woensdagavond of donderdag gaat de wet dan terug naar de Sejm, de Kamer.
In de Sejm houdt Overeenstemming van Gowin de sleutel in handen. Het partijtje heeft 18 zetels, grote coalitiepartner Recht en rechtvaardigheid heeft er 217. Samen is dat 235 zetels op 460. De hamvraag is of Gowin en de zijnen alsnog bereid zijn de verkiezingen per post goed te keuren. Die wet laat ook toe dat de voorzitter van de Sejm de verkiezingen enkele weten uitstelt. Daar zit een mogelijk compromis.
Maar als Overeenstemming de verkiezingswet afkeurt, dan verliest de regering haar meerderheid en breekt de alliantie tussen Overeenstemming en Recht en Rechtvaardigheid. In dat geval belandt Polen in absolute crisis: geen verkiezingsdatum én geen regering. Chaos is dan een understatement.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
