Ondanks de onverminderde steun voor Wit-Rusland raakt ook in Rusland het geduld met Aleksandr Loekasjenko stilaan op. ‘Vladimir Poetin zou hem het liefst van al afzetten, maar dat gaat niet – en hij weet het.’
Waren het de beelden waarbij hij met de uitgerangeerde Hollywoodacteur Steven Seagal wortels rooit? Was het zijn stelling dat je beter een dictator kunt zijn dan een homoseksueel? Was het zijn advies in volle pandemie om het coronavirus te bestrijden met wodka? Was het de totaal losgezongen verklaring dat Hamas per e-mail gedreigd had een Ryanairvlucht op te blazen? Is het zijn karakteristieke, keurig getrimde snor?
Ja, het is verleidelijk om Aleksandr Loekasjenko als een soort cartoonfiguur te beschouwen. Zou dat de reden zijn waarom hij in het Westen maar niet ernstig wordt genomen? Want zelfs nu hij op 23 mei een Ryanairvlucht tussen twee EU-hoofdsteden liet kapen om een kritische journalist te arresteren, blijkt de Europese Unie niet in staat om een ernstig antwoord te formuleren. Ondanks enkele sancties tegen de Wit-Russische vliegtuigmaatschappij Belavia komt Loekasjenko voorlopig redelijk gemakkelijk weg met wat algemeen beschreven wordt als een daad van piraterij.
‘Europa onderschat Loekasjenko al bijna dertig jaar’, zucht Grigory Ioffe, Wit-Ruslandkenner aan de Radford University in Virginia. ‘De prodemocratische oppositie schildert hem sinds de jaren negentig af als een halvegare die ze gemakkelijk kunnen verslaan, in de hoop zo Europees geld binnen te halen. Alleen klopt het niet. Loekasjenko slaagt er al bijna dertig jaar in om Rusland en Europa tegen elkaar uit te spelen en aan de macht te blijven. Dat lukt alleen als je een politiek beest bent.’
Loekasjenko slaagt er al bijna dertig jaar in om Rusland en Europa tegen elkaar uit te spelen en aan de macht te blijven.
Ook in Rusland lijken ze stilaan niet meer te weten hoe je met de excentrieke Loekasjenko moet omgaan. Waar Rusland zich sinds jaar en dag opwerpt als de beschermheer van Wit-Rusland, duurde het nu meer dan een dag voor er een officiële reactie kwam. En hoewel de Russische buitenlandminister Sergei Lavrov het land niet afviel, benadrukte ook hij dat Wit-Rusland het een en ander had uit te klaren. Impliciet erkende Lavrov zelfs dat het wel degelijk om een vliegtuigkaping ging. Ook de opmerking van de perswoordvoerder van de Amerikaanse president Joe Biden, die kort na de vliegtuigkaping het vermoeden uitsprak dat Rusland niet betrokken was, werd gretig overgenomen in de Russische staatsmedia. ‘Rusland weet allang niet meer wat het met Loekasjenko aanmoet’, zegt Ioffe. ‘Maar het hangt aan hem vast. Het zit in hetzelfde kamp, dus het moet hem wel steunen.’
Uitstelgedrag
Traditioneel geldt Wit-Rusland als het kleine broertje van Rusland. Dat is niet eens ten onrechte: het land is economisch en militair nagenoeg volledig afhankelijk van Rusland. Wit-Rusland wordt ongeveer sinds zijn onafhankelijkheid overeind gehouden door voordelige olie- en gastarieven, goedkope leningen en militaire subsidies. Wit-Russen kunnen werken, studeren en reizen in Rusland, er is een douane-unie en meer dan de helft van de Wit-Russische export gaat naar Rusland. De band tussen Rusland en Wit-Rusland is bijna therapeutisch. ‘Wit-Rusland bevestigt Rusland in zijn idee dat het een grootmacht is’, zegt Jekatarina Pierson-Lyzjina, onderzoekster aan de Université Libre de Bruxelles. ‘In ruil daarvoor krijgt het een voorkeursbehandeling.’
Maar tegelijk doet Loekasjenko er alles aan om Russische invloed te temperen. Ondanks de uitgebreide samenwerking tussen beide geheime diensten tracht de Wit-Russische KGB de Russische FSB zo veel mogelijk buiten te houden. Elke vorm van pro-Russische beweging of partij wordt in de kiem gesmoord. Zelfs nu Loekasjenko voor zijn politieke overleven volledig overgeleverd is aan Moskou, weigerde hij enkele weken geleden nog de pro-Russische partij Sojoez (‘Unie’) te registreren. ‘De grootst mogelijke bedreiging voor Loekasjenko’s macht is dat er een pro-Russische beweging ontstaat’, zegt Ioffe. ‘Hij snapt dat hij alleen kan overleven als hij de enige pro-Russische politieke macht in Wit-Rusland blijft.’
Nochtans bestaat er sinds 1999 een verdrag waarin Wit-Rusland en de Russische Federatie zich engageren om een uniestaat te vormen met één munt, één belastingsysteem en een overkoepelend parlement. Er werden in die tijd maar liefst 33 ‘integratieroutekaarten’ opgesteld die vastleggen hoe de verdere integratie moet gebeuren. Maar ondanks die totale economische en militaire afhankelijkheid slaagt Loekasjenko er al 22 jaar in om de boot af te houden. ‘Hij snapt dat hij in een confederale staat geen rol van betekenis zal spelen’, zegt Pierson-Lyzjina. ‘Bovendien heeft hij daarin de steun van de bevolking. Nauwelijks 5 procent van de Wit-Russen is te vinden voor hereniging met Rusland.’
Loekasjenko’s voortdurende uitstelgedrag bemoeilijkt wel de relaties. Sinds 2007 voert Rusland de druk op door geregeld de gulle energiesubsidies voor Wit-Rusland te verminderen. Door die druk gaat Loekasjenko zich geopolitiek losweken van zijn grote broer. Als een volmaakte evenwichtskunstenaar speelt hij het Westen en Rusland voortdurend tegen elkaar uit. Door nu en dan de duimschroeven te lossen en occasioneel zelfs politieke tegenstanders toe te laten tijdens verkiezingen, slaagt hij erin om Wit-Rusland te rebranden tot een soort zachtaardige dictatuur, waar ondanks de zeer dirigistische economie wel geld verdiend kan worden. Want alle goed gedocumenteerde mensenrechtenschendingen en politieke gevangenen ten spijt, heeft de Europese Unie sinds 2016 zowat alle economische sancties tegen Wit-Rusland opgeheven.
Tijdens de campagne voor de presidentsverkiezingen van vorig jaar zoekt Loekasjenko zelfs openlijk de confrontatie met Rusland. Een week voor verkiezingsdag kondigt hij aan dat de Wit-Russische veiligheidsdiensten maar liefst 33 ‘Russische huurlingen’ hebben gearresteerd die zogezegd terroristische aanslagen wilden plegen. Wanneer er na de frauduleuze verkiezingen grootschalige protesten uitbreken en Loekasjenko alleen nog met Russische steun aan de macht kan blijven, maakt hij nog maar eens de perfecte haarspeldbocht, en roept hij het Westen opnieuw uit tot de grote vijand. Met zijn bekende potsierlijkheid bezweert Loekasjenko dat Wit-Rusland het slachtoffer is van westerse complotten, en dat het als een soort martelaar ook Rusland van dergelijke snode plannen wil behoeden. Tijdens de ontmoetingen met Poetin van de voorbije maanden belooft hij eens te meer om eindelijk vaart te zetten achter de uniestaat.
Bufferstaat
Ook tussen de leiders van beide broedervolkeren lijkt het niet echt te boteren. Niet zelden staart Poetin tijdens ontmoetingen met Loekasjenko verveeld naar zijn schoenen. ‘Poetin vindt Loekasjenko een boerenpummel’, zegt Ioffe. ‘En ook Loekasjenko moet niets weten van Poetin. Dat is logisch. Het is moeilijk om vriendschappelijk om te gaan met de man bij wie je altijd maar moet bedelen.’ Toch blijft Moskou Loekasjenko met groeiende tegenzin steunen. ‘Natuurlijk zou Poetin hem het liefst afzetten’, zegt Ioffe. ‘Rusland zou veel liever een betrouwbare, minder irrationele leider hebben in Wit-Rusland. Maar Poetin beseft dat er geen alternatief is. Loekasjenko begrijpt maar al te goed dat Rusland Wit-Rusland nodig heeft als een bufferstaat, en nooit het risico zal nemen om een onbekende leider te vertrouwen.’
Bovendien heerst in Moskou de niet geheel onterechte vrees dat de protesten kunnen overslaan naar Rusland. In de collectieve Russische verbeelding gelden Wit-Russen doorgaans als naïeve, meegaande maar niet onsympathieke plattelandsbewoners. Zelfs als ze hun eigen politieke systeem maar niets vonden, konden veel Russen zich troosten met de gedachte dat hun leider tenminste geen platte kolchozeboer was. En net die natie van goedzakken is erin geslaagd om zich te verenigen tegen hun autoritaire leider?
In zekere zin neemt Rusland met de onverdroten verdediging van Loekasjenko een risico, vindt Olga Dryndova, Wit-Ruslandexpert aan de Universiteit van Bremen. ‘De Wit-Russische protesten waren oorspronkelijk absoluut niet anti-Russisch. Door Loekasjenko te blijven steunen, is het anti-Ruslandgevoel in Wit-Rusland toegenomen.’ En zelfs als Rusland binnenkort zou beslissen om Loekasjenko naar de uitgang te begeleiden, zal dat naar alle waarschijnlijkheid niet voor democratisering zorgen. ‘Ook zonder Loekasjenko zal Wit-Rusland nog altijd totaal economisch afhankelijk zijn van Rusland. Rusland zal nooit toelaten dat Wit-Rusland democratiseert, want democratisering zorgt voor betere banden met het Westen en dus minder afhankelijkheid van Rusland. Daar heeft het geen enkel belang bij.’
Tegelijk zegt de episode over de vliegtuigkaping veel over de staat van het Wit-Russische regime. Waar het voorheen al geen vakantiekamp was voor politieke opposanten, lijkt het land nu stilaan te verglijden naar een regelrechte politiestaat. ‘De paranoia is totaal’, zegt Pierson-Lyzjina. ‘Mensen worden gearresteerd omdat ze toevallig een witte broek of een rode trui aanhebben, want die doen denken aan de oude Wit-Russische vlag. Ze weten dat 80 procent van de bevolking de president niet meer steunt. Loekasjenko overleeft vandaag alleen dankzij zijn veiligheidsdiensten. Zijn huidige adviseurs zijn vooral goed in repressie en ordehandhaving, en denken niet aan de economische of diplomatieke gevolgen van hun acties. Ze houden er geen rekening mee dat ongeveer heel Europa Loekasjenko nu ziet als een terrorist.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
