Poetin ontmoet Zelensky: voor het eerst in drie jaar praten Moskou en Kiev over Oost-Oekraïne

Maandag gaan de presidenten van Rusland en Oekraïne voor het eerst in meer dan drie jaar het gesprek aan over het conflict in het oosten van Oekraïne. Dat gebeurt in Parijs, waar gastheer Emmanuel Macron kosten noch moeite heeft gespaard om de vredesonderhandelingen te reanimeren.

Het treffen gaat immers niet enkel over de uitwisseling van gevangenen, de terugtrekking van troepen of verkiezingen in de oblasten Donetsk en Loehansk, maar ook over de toekomst van de relaties van de Europese Unie en haar Russische buur.

Rewind naar juni 2014. In de marge van de 70ste verjaardag van D-Day kwamen de leiders van Frankrijk, Duitsland, Rusland en Oekraïne bijeen om de net losgebarsten oorlog tussen het Oekraïense leger en de pro-Russische rebellen in het oosten te bespreken. Het zogenaamde Normandië-formaat was geboren en zou een centrale rol gaan spelen in de zoektocht naar een diplomatieke oplossing voor het conflict. De vier konden met de Minsk-akkoorden het strijdgewoel intomen, maar de uitvoering van het politieke luik bleef dode letter.

Sinds een Berlijnse top in oktober 2016 hebben de leiders van de vier betrokken landen elkaar zelfs niet meer rechtstreeks in de ogen gekeken. De Russische president Vladimir Poetin had dan ook een rotslechte relatie met zijn Oekraïense ambtgenoot Petro Porosjenko.

Nu ontmoet de gehaaide veteraan van het Kremlin voor het eerst diens opvolger Volodymyr Zelensky. De vroegere komiek kwam dit voorjaar aan de macht met de belofte om een einde te maken aan de oorlog die de voorbije vijf jaar zo’n 13.000 mensenlevens heeft geëist. Ook Poetin lijkt een bescheiden détente niet ongenegen. Begin september ruilden beide landen al zeventig gevangenen uit, in drie kleinere sectoren aan de frontlijn zijn er troepen teruggetrokken en de Russen gaven vorige maand ook nog drie Oekraïense oorlogsbodems terug.

Ondanks het verbeterde klimaat temperde Zelensky zondag de verwachtingen voor de Parijse top. ‘De oorlog in Donbas zal niet op 10 december stoppen’, schreef zijn woordvoerster Julia Mendel zondag op Facebook. Eerder liet de president zelf al verstaan dat hij het al een succes vindt dat de top überhaupt plaatsvindt. Of er maandag een slotverklaring komt, is bijvoorbeeld niet zeker. Zelensky noemt de ruil van gevangenen een prioriteit.

Daarnaast wil de president praten over een verdere demilitarisering van de frontlinie en de ontmanteling van de gewapende groepen die ‘illegaal’ op het Oekraïense grondgebied verblijven, lees de separatisten en hun Russische mentors.

Poetin is minder loslippig over zijn intenties, maar het is geen geheim dat de Russische belangen vooral bij de toekomstige status van Donetsk en Loehansk liggen. Moskou wil plaatselijke verkiezingen en ruime autonomie voor de twee separatistische bolwerken. Zo kan Rusland er ook na de uiteindelijke schikking een stevige vinger in de pap kan houden. Toen Zelenski begin oktober met de ondertekening van de zogenaamde Steinmeier-formule (naar de vroegere Duitse buitenlandminister en huidig president, die een wegenkaart voor de uitvoering van het Minsk-akkoord uitstippelde, nvdr) een opening leek te maken voor een stembusgang, kwam de president in eigen land zwaar onder vuur te liggen. ‘Capitulatie’, schreeuwden de getrouwen van de prowesterse Porosjenko en de nationalisten.

Zelensky moest hen sussen met de garantie dat de verkiezingen pas kunnen plaatsvinden nadat alle gewapende groepen zijn verdwenen en de Oekraïners opnieuw de controle over hun oostelijke grens hebben verkregen, maar het toont aan hoe weinig manoeuvreerruimte het onervaren staatshoofd heeft. ‘Er zullen rellen uitbreken als de president ook maar iets ondertekent dat Rusland invloed verstrekt in Oekraïne’, zo waarschuwde oppositielid Volodymyr Ariev van de partij van Porosjenko in The New York Times.

Zondag kwamen in Kiev nog enkele duizenden mensen op straat om Zelensky te waarschuwen voor toegevingen. Wat de positie van de president evenmin versterkt, is de onzekerheid over zijn alliantie met de Amerikaanse president Donald Trump na het schandaal dat Trump met een impeachment-procedure heeft opgezadeld. Macron en de Duitse bondskanselier Angela Merkel, die een bemiddelaarsrol spelen, lieten de voorbije dagen verstaan dat Poetin nu ook maar eens zijn goede wil moet tonen.

Vooral het Franse staatshoofd zou dat niet slecht uitkomen. De top wordt immers ook bestempeld als een test voor de slaagkansen van zijn voornemen om de Europese banden met Poetin aan te halen. Die zijn sinds de annexatie van de Krim en het conflict in Oekraïne onder het vriespunt gedaald, met de zware economische sancties tegen Moskou en de ban op Europese landbouwproducten als resultaat. Macron wil de Europese koers ten aanzien van Rusland herijken. Voor de veiligheid en stabiliteit in Europa is het volgens de Fransman nodig dat de Europeanen opnieuw een ‘solide’ dialoog gaan onderhouden met Moskou.

Voor landen als Polen, Roemenië en de Baltische staten is Rusland echter nog steeds de belangrijkste bedreiging en zij slaan gealarmeerd de manoeuvres van Macron gaande. De voluntaristische president ligt al niet in de bovenste schuif bij hen, na zijn kritiek op de ‘hersendode’ Navo en zijn weigering om de toenadering van de Westelijke Balkan tot de Europese Unie te bespoedigen.

Hoewel het geen deel uitmaakt van de Minsk-agenda, zou in Parijs ook wel eens over de transit van Russisch gas door Oekraïne gepraat kunnen worden. Eind dit jaar verstrijken de huidige overgangsafspraken over volumes en tarieven en beide partijen hebben er belang bij dat er snel een nieuwe regeling komt. Ook al worden binnen enkele maanden twee nieuwe gaspijpleidingen – Nord Stream 2 en Turkish Stream – in gebruik genomen, voor Rusland blijft Oekraïne een belangrijk transitland voor gasleveringen aan Europa. Het armlastige Oekraïne kan dan weer alle inkomsten gebruiken.