‘Poetin en Trump profiteren van opkomst nationalistisch christendom’

Rusland heeft zijn zelfgecreëerde leider herkozen, ongeacht zijn zwakheden – misschien zelfs zijn zonden. De onthulling dat de Russische regering de vergiftiging van een voormalige spion misschien heeft bevolen, zou de verontwaardiging van Vladimir Poetins medechristenen moeten oproepen, vooral nu de Paastijd bijna aanbreekt. Maar het lijkt er eerder op dat Poetin zijn eigen ideeën heeft over aanvaardbaar christelijk gedrag. Zoals de meeste mensen, bekeek ook ik zijn recente toespraak over het ‘grotere’ en ‘slechtere’ nucleaire arsenaal van Rusland met gemengde gevoelens die het midden hielden tussen verrassing en gruwel. Beangstigend, ongeacht de politieke strekking van een leider. Schrikwekkend, in de handen van een leider zoals hij zichzelf ziet, in de diepe religieuze betekenis: als de verlosser van een belegerde natie die nu weer rechtop wil staan.

Moderne messias

Geef een draai aan de wereldbol en je komt bij een leider in het Witte Huis die vergelijkbare dingen doet om nucleaire macht uit te stralen: de vroegere schijnbaar niet-religieuze (en in Amerika dus kansloos om verkozen te worden) Donald Trump. Spelend met een basis die het christendom niet gelijk stelt aan nederige moraliteit, maar aan macht en culturele zuiverheid, voerde Trump op duivelse wijze de oppositie tegen abortus en wapenbeheersing op. Daarbij won hij de stem van een conservatief en christelijk rechts publiek, maar lokte ook kritiek uit voor zijn hypocriete houding. Hoe kan een flirterige “pussy-grijper” immers religieuze stemmen winnen? Martyn Percy, een Anglicaanse priester en decaan van Christ Church College in Oxford, wijt het feit dat Trump de Amerikaanse christenen voor zich kan winnen aan de uitspraken van Franklin Graham, zoon van de Amerikaanse evangelist Billy Graham. Hij moedigde evangelisten aan om Trump te steunen als een soort moderne ‘Cyrus’ – de Bijbelse figuur die als een messias is gestileerd.

Nieuw soort populisme

Beide leiders gebruiken ongegeneerd de opkomst van een nieuw soort nationaal en internationaal populisme dat religie gebruikt om gevoelens te verdedigen die anders zouden worden opgevat als kleinzielig, gemeen, extreem en racistisch nationalisme. Beschreven als een middel om de christelijke cultuur te verdedigen als ‘het laatste bolwerk dat de bedreigde joods-christelijke beschaving beschermt tegen de barbaren’, roepen populistische partijen een soort religie aan die eerder de nadruk legt op een verloren gegane gouden eeuw, dan op het samen praktiseren van het kerkelijke leven. Poetin maakt al enkele jaren gebruik van het Russische etnisch-religieuze potentieel. Tijdens een bezoek aan Oekraïne in 2013 vierde hij de 1025ste verjaardag van de bekering van de Slavische grootvorst Vladimir tot het orthodoxe christendom. Op een van de meest heilige locaties in Europa, het Holenklooster van Kiev, verklaarde Poetin: ‘Wij zijn allemaal geestelijke erfgenamen van wat zich hier heeft afgespeeld … en in die zin zijn we zonder twijfel één volk.’ In december 2014 vierde Poetin de annexatie van de Krim als een heropleving van Ruslands glorieuze, christelijke verleden. Hij beschreef de Krim als “de Tempelberg” van Rusland, de naam van de betwiste heilige plaats in Jeruzalem: ‘Het schiereiland is van strategisch belang voor Rusland als spirituele bron voor de ontwikkeling van een veelzijdige maar solide Russische natie en een gecentraliseerde Russische staat … De Krim, het oude Korsun, Chersonesos en Sebastopol hebben een onschatbare en zelfs sacrale betekenis voor Rusland, net zoals de Tempelberg in Jeruzalem voor de volgelingen van de islam en het jodendom.’

En dan hebben we het nog niet gehad over de militaire betekenis van de Krim en Sebastopol, als basis van de Russische Vloot in de Zwarte Zee. De gepensioneerde generaal-majoor en militair geschiedkundige Mungo Melvin merkte op dat ‘velen in het huidige Kremlin, en misschien ook in de toekomst, zouden beweren dat de Russische eer evenzeer op het spel staat in Sebastopol als de nationale belangen.’

Hang naar groots verleden

Het is niet de eerste keer dat Poetin surft op de gevoelens van een gedeeld, groots verleden. ‘In plaats van een opportunistische tacticus te zijn, zoals sommigen denken, volgt hij een doelbewuste strategie om Rusland opnieuw groot te maken, ondersteund door toenemende militaire uitgaven’, meent Melvin. De mensen op wie Poetin een beroep doet, identificeren zich misschien als orthodoxe christenen, maar weinigen bezoeken ook effectief de kerk of nemen deel aan rituelen zoals het vasten. Dit fenomeen is breder bekend: de meeste mensen die zichzelf in Groot-Brittannië als christen identificeren gaan niet naar de kerk. Een vergelijkbaar patroon is te zien in West-Europa en in toenemende mate in de Verenigde Staten. Ik heb betoogd dat een dergelijke zelfidentificatie ontstaat als mensen zich gedwongen voelen om op te komen voor hun religieuze identiteit om nationalistische redenen. In Rusland is het aantal mensen dat beweert orthodox te zijn van 31 procent naar 72 procent gestegen tussen 1991 en 2008. De kerkbezoeken zijn echter nauwelijks toegenomen. Ze groeiden slechts van 2 procent naar 7 procent. In deze context mag de potentiële macht die deze christelijke symboliek met zich meebrengt, niet worden onderschat. Poetin verstevigde onlangs nog zijn imago als een nationale verlosser door vlak voor de verkiezingen zichzelf te positioneren als de redder van een oud klooster. De bijhorende documentaire over het bezoek van Poetin aan het klooster zette hem bijna neer als een mythisch figuur. Wat hun betrokkenheid bij immorele activiteiten ook mag zijn, Poetin en Trump lijken verzekerd van de populistische steun van moderne christenen die verlangen naar een heropleving van hun macht, ongeacht de kostprijs in levens of zielen.