Pankaj Mishra: ‘Wereldwijd is de macht aan gepatenteerde schurken’

Is het een goed idee dat Portugal (foto), Spanje en Griekenland intensiever met China samenwerken? 'Voorzichtigheid is geboden.' © Reuters
Peter Casteels

De Chinese president Xi Jinping, zopas door Knack verkozen tot Man van het Jaar, ontplooit zijn macht tot ver buiten de grenzen. Sterintellectueel Pankaj Mishra maakt zich zorgen. ‘China wordt stilaan een imperialistische wereldmacht.’

4 december 2018

Na Spanje brengt de Chinese president Xi Jinping ook een staatsbezoek aan Portugal. Andere landen uiten hun zorg over de groeiende Chinese invloed in Europa.

Pankaj Mishra werd wereldberoemd in 2017, toen hij met Tijd van woede een heldere analyse afleverde van wat er in de wereld aan de hand was. Hij begon het boek te schrijven om een beter begrip te krijgen van de opgang van Narendra Modi, de hindoeïstische fanaticus die in 2014 verkozen werd tot minister-president van Mishra’s vaderland India. Maar de wereldwijde bestseller biedt ook verklaringen over de Amerikaanse kiezers die Donald Trump tot president van hun land hadden gemaakt en de mensen in het Verenigd Koninkrijk die voor de brexit hadden gestemd.

Als 2017 het jaar was waarin de wereld zichzelf probeerde wijs te maken dat die twee feiten noodlottige toevalstreffers waren, dan was 2018 het jaar waarin duidelijk werd dat ze tot het nieuwe normaal behoren. Maar wanneer we Mishra in zijn werkkamer in Londen spreken, willen we hem eerst naar de staat van China vragen. Dat land, waarover zijn vorige boek A Great Clamour ging, is haast het enige land ter wereld waar nog optimisme over de toekomst heerst.

China heeft de narcistische westerse analisten het nakijken gegeven.

Pankaj Mishra: De opkomst van China blijft spectaculair. Het land heeft de westerse analisten het nakijken gegeven. Zij gingen uit van de westerse superioriteit en voorspelden dat China democratisch zou worden en dat de communistische partij wel uit elkaar móést vallen. Dat is allemaal niet gebeurd. De vergelijkingen met het Japan van de jaren tachtig gaan ook niet langer op: China heeft geleerd van de fouten van Japan in plaats van ze te herhalen. De economische groei is nu duurzaam, de beroepsbevolking goed opgeleid en ook in onderzoek en ontwikkeling neemt China steeds vaker de leiding. Kijk maar naar domeinen als artificiële intelligentie. Westerse narcisten wilden het niet zien, maar de communistische partij maakt een ambitie waar die China zich al meer dan een eeuw geleden had gesteld. Na vernederd te zijn door het Westen wil China weer een belangrijke wereldmacht worden. Daarom halen de Chinese leiders dus ook steeds nauwere banden aan met zoveel mogelijk andere landen. Dankzij de Nieuwe Zijderoute heeft China nu al verontrustend veel invloed in landen als Sri Lanka, Pakistan en Myanmar. Soms bepaalt het zelfs mee de binnenlandse politiek.

Zou u het Europese landen als Portugal, Spanje en ook Griekenland aanraden om meer met China samen te werken?

Mishra: Ik zou daar heel voorzichtig mee omgaan. In het verleden zijn er al veel landen in die val getrapt. Egypte heeft eens geprobeerd om zichzelf te moderniseren met buitenlandse – met name Europese – investeringen. Uiteindelijk is het land bankroet gegaan en werd het bezet door Britse troepen. China hoeft daar vandaag niet langer voor onder te doen. Het is bijna een imperialistische wereldmacht geworden.

China lijkt wel het enige land te zijn waar de bevolking niet in opstand komt tegen het establishment.

Mishra: Mensen vergelijken hun leven en dat van hun kinderen graag met wat hun ouders en grootouders hadden. Wat is er de voorbije eeuw in China gebeurd? De Japanse bezetting, een burgeroorlog, de gruwelijke experimenten van Mao Zedong en de Culturele Revolutie. Lange tijd volgden de trauma’s elkaar op. De stabiliteit die er vandaag heerst, is voor vele mensen een immense vooruitgang. Jongeren kennen die herinneringen niet meer, dus voor hen zal dat niet meer werken. Maar voor heel veel Chinezen zorgt de verbetering in levenskwaliteit voor de legitimiteit van het systeem.

Of de Chinese autocraten hebben een perfect systeem op poten gezet om mensen te onderdrukken.

Mishra: Dat kan ook. Nergens anders heb je een politiestaat die protest op zo’n snelle en brutale manier de kop in kan drukken. Tegelijk heb ik echt wel het idee dat de woede die er bijvoorbeeld in Brazilië voor heeft gezorgd dat een extreemrechtse autocraat als Jair Bolsonaro kon winnen, in China niet leeft. De Chinezen met wie ik spreek, voelen zich niet op dezelfde manier gefrustreerd.

'De politiek wordt weggestemd als het publiek haar incompetent of corrupt vindt. Maar het commentariaat blijft gewoon zitten.'
‘De politiek wordt weggestemd als het publiek haar incompetent of corrupt vindt. Maar het commentariaat blijft gewoon zitten.’© Andrew Meredith

Met de verkiezing van Bolsonaro in Brazilië en de regering van Lega en de Vijfsterrenbeweging in Italië hebt u in 2018 alleen maar meer gelijk gekregen: kiezers over de hele wereld zijn alsmaar bozer geworden.

Mishra: Inderdaad. De verkiezing van Trump en de brexit waren geen eenmalige blieps. Ze waren deel van een wereldwijde trend waarbij ontevreden kiezers stemmen voor gepatenteerde schurken. Ze halen het systeem niet uit de impasse, maar duwen het verder de afgrond in. Kiezers zijn niet langer voor rede vatbaar. Over de hele wereld werd hun een democratische en meritocratische samenleving beloofd. Ze zouden gelijke kansen krijgen, terwijl ze in de praktijk zien dat een kleine elite met alle voordelen van de economische groei gaat lopen. De beloften zijn illusies gebleken, en dat maakt hen ontzettend kwaad. Daarbovenop worden mensen niet alleen gedreven door zulke rationele berekeningen, maar ook door emoties. Ze zijn bang om macht te verliezen, om gezichtsverlies te lijden of te worden vernederd. Een Amerikaan die zijn baan verliest aan een Chinees, verliest ook een deel van zijn identiteit. Zelfs als hij daardoor niet in de armoede terechtkomt, zal hij zich gekwetst voelen. Daarop heeft Trump kunnen teren.

De Amerikaanse Democraten hebben in november de tussentijdse verkiezingen gewonnen, maar het is lang niet zeker of ze in 2020 het Witte Huis opnieuw kunnen innemen. Raken we nooit meer van figuren als Trump af?

Mishra: Trump is er als president – ondanks ontelbare schendingen van het decorum en de waardigheid van zijn ambt – in geslaagd om een solide basis van supporters op te bouwen. De Republikeinse partij durft daar zelfs niet meer tegenin te gaan, ze is definitief veranderd.

U was bij het verschijnen van Tijd van woede heel kritisch voor intellectuelen en journalisten. Ze begrepen niet meer wat er leefde in de samenleving en waren mascottes geworden van de mondiale elite. Hebben ze ondertussen bijgeleerd?

Mishra: Daar is niets veranderd, nee. Kijk, de politieke elite wordt weggestemd als het publiek haar incompetent of corrupt vindt. Dat gebeurt vandaag dus overal. Maar het commentariaat? Dat blijft gewoon zitten. De Amerikaanse media zaten er spectaculair naast over de oorlog in Irak, liepen achter een idioot als George W. Bush aan en hadden geen flauw benul toen de financiële crisis uitbrak. Die journalisten zitten nog altijd op hun plaats of hebben zelfs promotie gekregen. Als hier al geen sprake is van moreel falen, dan zeker van intellectueel falen. De afstand die journalisten beter zouden houden ten opzichte van de macht, is helemaal verdwenen.

Ik raad politici liever niets aan. Het is een ras dat toch vooral bezig is met zichzelf, hun entourage en hun macht te beschermen.

Sinds de verkiezing van Donald Trump zijn veel journalisten nochtans gefascineerd door de zogenaamde ‘verliezers van de globalisering’. Zij krijgen veel meer aandacht dan vroeger.

Mishra: Allemaal vijgen na Pasen. Ik lees ook de prachtige reportages die daarover nu in bladen als The New Yorker verschijnen. Het leest soms als een antropologische ontdekking, terwijl Trump die mensen natuurlijk niet heeft uitgevonden. De politieke beweging die erachter zit, is al decennia eerder op gang gekomen, en die hebben zij nooit gezien. Ik lees de grote titels zoals The New York Times nog wel, maar de toekomst ligt bij kleine bladen. Daarvoor schrijven twintigers en dertigers die slecht betaald worden, maar wel doorhebben wat er aan de hand is. Boston Review, Jacobin, n+1, Dissent: dat zijn de bladen die ik lees om te begrijpen wat er in de VS aan de hand is.

De Duitse bondskanselier Angela Merkel kondigde dit jaar haar vertrek aan als voorzitster van de CDU. Is zij ook zo’n politica die de woede van de kiezers niet begreep?

Mishra: Dat betwijfel ik. Iedereen beweert nu dat Merkel door de Syrische oorlogsvluchtelingen zo hartelijk welkom te heten haar ondergang heeft georganiseerd, maar dat is niet het hele verhaal. Daarmee is de extreemrechtse AfD veel groter geworden, maar de onderliggende en structurele redenen, die misschien wel veel belangrijker zijn, zijn veel ouder. Veel Oost-Duitsers hebben de Duitse eenmaking nog altijd niet verwerkt. Een groot deel van de woede die in Duitsland leeft, is daarop terug te voeren. Demagogen kunnen zich altijd populair maken door de vluchtelingen als zondebok aan te duiden – dat is overal in de wereld zo. Maar de vluchtelingencrisis is echt niet de hoofdreden voor het einde van Merkel.

Als een politicus de ontevreden kiezers niet nog kwader wil maken, is de vluchtelingencrisis een moeilijk dilemma. Hoe kun je wél een humaan beleid voeren?

Mishra: Ik kan landen geen remedie voorschrijven. Om een voorbeeld te geven: in Hongarije laait de afkeer voor vluchtelingen en migranten hoog op, terwijl er daar amper zijn. Wat moet je zo’n land dan in hemelsnaam aanbevelen? Ook in landen als Italië zijn de vluchtelingen een schaamlap voor veel grotere problemen die daar niets mee te maken hebben. De afnemende macht en het tanende prestige van Europa zorgen voor veel meer onrust. De vluchtelingencrisis komt daar enkel bovenop.

Economisch gaat het nochtans niet zo slecht met Europa.

Mishra: Dat is waar, maar cijfers als het bnp van een land vertellen niet het hele verhaal. Weinig landen doen het zo goed als Duitsland. Toch kan ik me mensen in Beieren voorstellen die om zich heen kijken en bang zijn om dingen te verliezen, die voelen dat de toekomst van hun kinderen en kleinkinderen er slechter uitziet dan de hunne toen zij jong waren. Die angst zullen ze politiek vertalen.

Pankaj Mishra

– Geboren in India in 1968

– Studeert Engelse literatuur in New Delhi

– Debuteert in 1995 met Butter Chicken in Ludhiana, verslag van een reis door India

– Zijn eerste roman, De romantici (2000), verschijnt meteen in elf talen.

– In 2013 volgt A Great Clamour : Encounters with China and Its Neighbours, in 2017 Tijd van woede

Hebt u een remedie voor politici?

Mishra: Luister, ik raad politici liever niets aan. Het is een ras dat toch vooral bezig is met het beschermen van zichzelf, hun entourage en hun macht. Ze zorgen voor zichzelf, in plaats van te luisteren naar andermans analyses.

Dat is wel heel cynisch.

Mishra: Het is helaas realistisch. Mijn boodschap is ook niet politiek, maar in de eerste plaats moreel. Ik kijk om me heen en zie de ecologische grenzen waar we met z’n allen tegenop botsen. Onze manier van leven en consumeren is niet houdbaar. Daar maak ik me zorgen over.

Maar de kiezers waarover u schrijft, liggen daar toch niet echt wakker van?

Mishra: Ja, het blijven marginale ideeën. Het is wel fijn om te zien dat de groene partijen het goed doen. Maar de rechterzijde en grote delen van het politieke centrum hebben het er heel moeilijk mee om toe te geven dat we het met minder zullen moeten doen.

Klopt mijn indruk dat u een aanhanger van de Britse Labourleider Jeremy Corbyn bent?

Mishra: Ik heb inderdaad het gevoel dat hij en de mensen om hem heen andere motivaties hebben dan de meeste politici, dat zij wél nadenken over vraagstukken als de klimaatverandering. Er zijn dus wel politici die beseffen dat eindeloze groei en hebzucht verkeerd zijn en daar menselijkheid en solidariteit tegenover proberen te plaatsen. In de Verenigde Staten zijn er ook een aantal jonge Democraten die daarin slagen, zoals Alexandria Ocasio-Cortez in New York. Ze beginnen zelfs door te dringen tot de mainstream.

Zullen zij de woedende kiezers kunnen overtuigen?

Mishra: Ik ben er redelijk zeker van dat Bernie Sanders een goede kans had gemaakt om als Democraat de presidentsverkiezingen te winnen. Trump heeft niet alleen gewonnen met de stemmen van misogyne racisten, vergis u daar niet in. Hij wist ook kiezers te overtuigen die vier jaar voordien op Barack Obama hadden gestemd. Voor hetzelfde geld hadden ze in 2016 op Sanders gestemd.

U woont een groot deel van het jaar in Londen. Bent u ook al afgemat door de brexit en alle discussies daarover?

Mishra: Ons geduld wordt, tweeënhalf jaar na het referendum, danig op de proef gesteld. Ik kan in feite geen spectaculairdere vorm van zelfpijniging bedenken. Het is alsof we machteloos staan toe te kijken hoe iemand zijn eigen ledematen aan het afhakken is. Er is ook geen einde in zicht, Theresa May zal haar deal niet goedgekeurd krijgen in het parlement.

Wat moet er dan gebeuren?

Mishra: May moet verkiezingen uitschrijven. Afhankelijk van wie er wint, kijken we dan verder. Als Labour de eerste minister mag leveren, kan ik me voorstellen dat er een tweede referendum komt. Dat is nochtans niet eenvoudig, want wat moet dan precies de vraag op het stemformulier zijn? Misschien zegt de EU tegen die tijd ook wel dat ze het onderhandelen zat is en dat we het met de deal van May moeten doen. Zij was nochtans niet de beste kandidaat om over zo’n deal te onderhandelen. Kijk naar wat ze gedaan heeft: eerst rode lijnen uitgezet en die dan vervolgens zelf geschonden. Wie doet er nu zoiets idioots?

Zelfs de kwaliteitskranten zijn in Engeland uitgesproken rechts. De brexit is daar alleen een consequentie van.

U vraagt compassie en begrip voor kiezers die voor de brexit hebben gestemd, maar uiteindelijk hebben ze een onmogelijke beslissing genomen.

Mishra: We hebben het hier over mensen die vaak al jarenlang het onderspit hebben moeten delven en genegeerd werden door de meeste politici. Ze zijn vervolgens op sleeptouw genomen door demagogen die allerlei valse beloften maakten. Van de Engelse tabloids kregen ze leugens opgelepeld die ze voor waar aannamen. De sfeer in Engeland over de EU, en ook over immigratie, is daardoor al veel langer vergiftigd. Zelfs de kwaliteitskranten zijn in Engeland uitgesproken rechts. De brexit is daar alleen een consequentie van.

Maar die kiezers beseffen ondertussen ook wel dat de brexit de beloften niet zal kunnen waarmaken. Ik las onlangs een reportage over vissers die erachter komen dat het veel moeilijker zal worden om hun verse vis aan Frankrijk te verkopen zodra er weer grenzen zijn.

U schreef hét politieke boek van 2017, de Israëliër Yuval Noah Harari – die in dit jaaroverzicht centraal staat in augustus – was misschien wel de sterintellectueel van 2018. Hoe kijkt u naar zijn dystopische vooruitzichten?

Mishra: Veel van wat hij vertelt, zeggen mensen al veel langer. Maar het klopt: het is cynisch om vast te stellen dat zulke machtige bedrijven als Facebook en Google alleen maar geïnteresseerd zijn in de aandeelhouderswaarde van hun bedrijf. Daar hoeven we ons ook al geen illusies over te maken, onze ecologische en sociale toekomst kan ze gestolen worden. Sociale media hebben alleen maar een megafoon gegeven aan de mensen die zich kwaad maken. In plaats van hen te kalmeren of te laten reflecteren over hun gedachten, worden ze online aangemoedigd om zich nog harder op te winden. Vandaag staan mensen constant onder spanning.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content