‘Ons geld, ons probleem. Of hoe de aantasting van de Poolse rechtsstaat iedereen aangaat’

‘De infiltratie in het Poolse rechtssysteem door de PiS-partij en het muilkorven van kritische rechters is ook ons probleem’, schrijft Janek Tomasz Nowak (Max Planck Institute Luxembourg, KU Leuven). ‘Politici die op geen enkele manier tot verantwoording kunnen worden gedwongen, mogen niet over publiek geld beschikken.’

De Poolse regeringspartij PiS is er via hervormingen in geslaagd om te infiltreren in de rechterlijke macht en trouwe partijsoldaten te laten benoemen op belangrijke posten. Zij controleert nu de hele Poolse staat. Bijgevolg is er in Polen geen enkele onafhankelijke controle meer mogelijk op het doen en laten van de heersende politieke klasse. Dit is ook ons probleem. De Poolse overheid ontvangt ieder jaar miljarden Europese subsidies, medegefinancierd met ons belastinggeld. Binnenkort komt daar ook nog het geld uit het COVID-19 fonds bij. Als belastingbetaler hebben wij recht op een transparant gebruik van onze centen en een onafhankelijke controle daarop. Nu wij op geen enkele manier kunnen weten wat er met ons belastinggeld in Polen gebeurt en er ook niet op kunnen vertrouwen dat misbruik ervan wordt vervolgd, moet de Europese Unie alle betalingen aan Polen staken. Deze kunnen pas worden hervat wanneer er opnieuw een onafhankelijk en transparant systeem van toezicht wordt ingesteld.

Ons geld, ons probleem. Of hoe de aantasting van de Poolse rechtsstaat iedereen aangaat.

Begin juni stond in Polen voor de eerste maal een rechter terecht voor de disciplinaire kamer van het Poolse hooggerechtshof. Zijn misdaad? Hij liet de pers toe in de rechtbank bij de voorlezing van een beslissing.

De zaak begon met een controversiële stemming over de begroting in het Poolse parlement in 2017. Wegens een aantal incidenten tussen de meerderheid en de oppositie werd deze stemming spontaan naar de gang verplaatst, waarna de begrotingswet werd goedgekeurd in afwezigheid van de oppositie en de pers. Omdat er twijfels bestonden of een meerderheid van de aanwezige parlementsleden voor de wet had gestemd, dienden leden van de oppositie klacht in bij het openbaar ministerie. Het openbaar ministerie wees deze klacht af zonder verder onderzoek. Tegen die beslissing werd dan weer beroep ingesteld voor een rechter. De rechter besliste dat er een onderzoek moest worden gevoerd en hij liet de pers toe in de rechtbank bij de voorlezing van zijn uitspraak. Het openbaar ministerie besliste om wederom geen gevolg te geven aan de klacht en de zaak liep al dan niet terecht af met een sisser.

Begin 2020 leidde het openbaar ministerie een procedure in tegen diezelfde rechter wegens het lekken van vertrouwelijke informatie uit een gerechtelijk dossier aan niet-bevoegde personen. Dat kan natuurlijk een terechte grond voor vervolging uitmaken. Maar het gaat hier niet om, pakweg, het clandestien lekken van gerechtsdocumenten aan derden. Het openbaar ministerie verweet hem de beslissing van enkele jaren eerder om de pers toe te laten bij de voorlezing van de beslissing in de zaak over de begrotingswet. Hoewel beroepsbeslissingen tegen beslissingen van het openbaar ministerie doorgaans achter gesloten deuren worden uitgesproken, bepaalt de Poolse wet dat een rechter de bevoegdheid heeft om hiervan af te wijken. De uitoefening van deze wettelijke bevoegdheid maakt volgens het openbaar ministerie echter een illegaal lek uit, en dus een strafbare daad.

Het is op zich bizar dat een rechter zou worden blootgesteld aan strafrechtelijke vervolging omdat hij gebruik maakte van een wettelijke bevoegdheid om een beslissing uit te spreken in aanwezigheid van de pers. Bovendien ging de zaak over een controversiële stemming in het Poolse parlement, zodat het niet onredelijk is dat het publiek wordt geïnformeerd over het verloop ervan. Wanneer men de demarche van het Poolse openbaar ministerie echter plaatst in het bredere kader van de recente hervormingen van het rechtssysteem, wordt vrij snel duidelijk waarom het openbaar ministerie op geheimhouding stond.

Hervormingen van het Poolse rechtssysteem

In 2015 verwierf de Poolse partij PiS, wat het Poolse acroniem is voor Recht en Rechtvaardigheid, de absolute meerderheid in beide kamers van het Poolse parlement. Het beleid van de voorafgaande regering werd door de bevolking weinig gesmaakt en dan ook terecht afgestraft. De kiezer heeft immers altijd gelijk. De PiS-partij nam deze gelegenheid echter te baat om niet alleen een aantal goede en succesvolle sociaaleconomische hervormingen door te voeren maar ook om het Poolse rechtssysteem grondig te hervormen. Daartoe nam zij verschillende maatregelen:

  • Het openbaar ministerie werd onder directe controle van de minister van justitie geplaatst. De minister van justitie is zowel minister in de PiS-regering als hoofd van het openbaar ministerie en beslist mee over disciplinaire procedures tegen rechters.
  • De nationale benoemingscommissie voor de magistratuur werd hervormd en gepolitiseerd. Loyale aanhangers van de PiS-partij maken nu de dienst uit en beslissen wie er rechter wordt in Polen.
  • De pensioenleeftijd van de rechters van het Poolse hooggerechtshof werd plots verlaagd van 70 jaar naar 65 jaar, waardoor 20 rechters verplicht met pensioen moesten en vervangen konden worden door nieuwe rechters, aangeduid door de hervormde benoemingscommissie.
  • Rechtbankvoorzitters van een groot aantal Poolse rechtbanken werden door de minister van justitie vervangen door nieuwe voorzitters, waarvan vele banden hebben met de PiS-partij.
  • Er werd een disciplinaire kamer opgericht bij het Poolse hooggerechtshof. Deze kamer is bevoegd voor procedures tegen rechters die een wet zouden hebben geschonden, wordt bevolkt door de nieuwbenoemde PiS-rechters in het hooggerechtshof en komt samen op vraag van het openbaar ministerie.

Waarom werd het Poolse rechtssysteem hervormd?

De hervormingen worden gepresenteerd als noodzakelijk om het gerechtelijk apparaat te zuiveren van de communistische apparatsjiks die na de val van het communisme zijn blijven zitten. Dit kan op zich een geoorloofd doel zijn bij de overgang van een oud regime naar een nieuw regime. Overgangsjustitie brengt nu eenmaal een vorm van zuivering met zich mee.

Wanneer men alle elementen samenlegt, moet men echter vaststellen dat de term ‘communistische apparatsjik’ in de praktijk doorgaans wordt ingevuld als ‘PiS-onvriendelijk’. Rechtspraak die kritisch of ongelegen is voor de PiS-regering wordt zeer snel als een overtreding van de wet aangemerkt door het Poolse openbare ministerie, waarna een disciplinaire procedure wordt opgestart tegen de betrokken rechter voor de speciale kamer van het hooggerechtshof. Het lijkt dan ook onwaarschijnlijk dat de hervormingen zijn doorgevoerd vanuit een oprechte bekommernis van overgangsjustitie. Ook het feit dat de eerste rechter die het lot te beurt viel om voor de speciale disciplinaire kamer van het Poolse hooggerechtshof te verschijnen bij de val het communisme nog op de schoolbanken zat, doet vermoeden dat de PiS-hervorming andere belangen dient.

De hervormingen hebben er vooral voor gezorgd dat de top van de PiS-partij nu totale controle heeft over de Poolse staat. De PiS-partij heeft de absolute meerderheid in beide kamers van het Poolse parlement, leidt de uitvoerende macht en is via de gerechtelijke hervormingen ook in de rechterlijke macht geïnfiltreerd. Zo benoemde de Poolse president eind mei nog een oude vriendin en PiS-loyaliste als nieuwe president van het Poolse hooggerechtshof.

De top van de PiS-partij heeft zo voor zichzelf een systeem gecreëerd dat geen enkele onafhankelijke controle mogelijk maakt op hun doen en laten. Zij zijn onaantastbaar en hebben zich de Poolse staat als het ware toegeëigend. Het belang van de gerechtelijke hervormingen is dus vooral het eigenbelang van de PiS-top gebleken.

Waarom is dit ook ons probleem?

Polen ontvangt ieder jaar miljarden aan Europese steun. In 2018 ging het om meer dan 17 miljard euro, dat onder meer is bedoeld om achtergestelde regio’s te ontwikkelen en het welvaartsniveau te verhogen. Dit is een nobel doel, en daar mag best geld aan worden besteed omdat dit uiteindelijk ook ons ten goede komt. Een hogere koopkracht voor de lokale bevolking betekent immers meer afzetmogelijkheden voor onze bedrijven en maakt delokalisatie minder interessant. Het is echter belangrijk dat het Europees geld daadwerkelijk voor dit doel wordt gebruikt. We geven geen blanco cheque. Onafhankelijke controle is dan ook een noodzakelijke voorwaarde.

De controle op het gebruik van Europese fondsen is een gedeelde verantwoordelijkheid van de Europese Commissie en de betrokken lidstaat. Het is echter de Poolse overheid die op de eerste plaats moet toezien dat de Europese fondsen goed worden besteed door bedrijven die projecten uitvoeren gefinancierd met Europees geld. In de praktijk ziet men dat het vaak bedrijven zijn die banden hebben met leden van de PiS-partij die dergelijke projecten binnenhalen. Zal een door de PiS-partij gedomineerde staat deze bedrijven streng gaan controleren?

Het kan natuurlijk zijn dat de bedrijven van vrienden en familie van vooraanstaande PiS-leden steeds de beste voorwaarden bieden, dat de toewijzing van contracten steeds legaal is verlopen en dat het geld goed wordt besteed. Maar als men er alles aan doet om een onderzoek naar onregelmatigheden bij de stemming van de begroting in het parlement geheim te houden, onder meer door rechters bloot te stellen aan strafrechtelijke vervolging, is het niet ondenkbaar dat het systeem ook wordt gebruikt om misbruik van Europees belastingsgeld toe te dekken.

Dat de rechter uit de zaak van de begrotingswet ondertussen is vrijgesproken door de disciplinaire kamer maakt geen verschil uit. Rechters worden immers automatisch geschorst voor onbepaalde duur zodra het openbaar ministerie de procedure opstart. Het bestaan van de disciplinaire procedure is op zich dus al voldoende om rechters twee keer te doen nadenken alvorens een beslissing te nemen die ingaat tegen de belangen van de PiS-partij. Of zou u wel zonder aarzelen uw job of carrière op het spel zetten voor de belangen van een onbekende Maltese of Finse belastingbetaler?

De infiltratie in het Poolse rechtssysteem door de PiS-partij en het muilkorven van kritische rechters is dan ook ons probleem. Gaat ons geld naar de aanleg van een autostrade tegen de juiste voorwaarden of koopt een vooraanstaand PiS-lid er een buitenverblijf mee aan de Poolse kust? Worden er industriezones mee ontwikkeld of betaalt een Poolse minister er een restaurantbezoek mee? We weten het niet en we kunnen het niet weten, net omdat het systeem dat door de PiS-partij werd gecreëerd dit onmogelijk maakt. De Europese belastingbetaler heeft op dit moment dan ook geen enkele garantie dat zijn geld goed wordt besteed en dat misbruik van zijn geld zal worden bestraft en rechtgezet.

Geen Europees belastinggeld voor onaantastbare politici

Politici die op geen enkele manier tot verantwoording kunnen worden gedwongen, mogen niet over publiek geld beschikken. De Europese Unie zou de steun aan Polen dan ook onmiddellijk moeten staken. (Hetzelfde geldt overigens voor Hongarije, dat in hetzelfde bedje ziek is en in 2018 meer dan 7 miljard euro kreeg.) Zolang de onafhankelijkheid van het Poolse gerecht en andere toezichthoudende instanties niet is hersteld, kunnen wij er immers niet op vertrouwen dat ons belastinggeld op correcte wijze wordt gebruikt en dat misbruik wordt rechtgezet. Ons geld, ons probleem.

Janek Tomasz Nowak is Research Fellow aan het Max Planck Institute Luxembourg en doctoraatsonderzoeker aan de KU Leuven.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content