Nieuwe gemeenteraadsverkiezingen in Istanbul: ‘De tijd van angst en haat in dit land is voorbij’

Op 23 juni kiest Istanbul voor de tweede keer dit jaar een nieuwe burgemeester. Oppositiekandidaat Ekrem Imamoglu, die in maart won, ligt volgens de peilingen opnieuw op kop. Maar de regeringspartij AKP van president Erdogan is niet van plan de metropool op te geven, want ‘wie Istanbul heeft, heeft het land’.

Maandagmiddag, halfzes. Het plein in Esenyurt, een deelgemeente van Istanbul, is volgestroomd met duizenden mensen. Degenen die er niet meer bij kunnen, klimmen in de paar aanwezige bomen en verdringen zich op de daken en balkons. De sfeer is op zijn zachtst gezegd uitgelaten. Er wordt gedanst, gezongen en gezwaaid met spandoeken waarop Ekrem Imamoglu wordt bewierookt, de man die dit jaar tot burgemeester van Istanbul werd verkozen en na 17 dagen weer van zijn troon werd gestoten.

Imamoglu, van de oppositiepartij CHP (Republikeinse Volkspartij), won op 31 maart met een nipte voorsprong van de kandidaat van de regerende AKP, Binali Yildirim. Maar de AKP, partij van president Recep Tayyip Erdogan, diende na ruim twee weken een bezwaar in bij de Turkse kiescommissie. Volgens de AKP was de stembusgang onwettelijk. Maar een hertelling van de stemmen wees uit dat Imamoglu wel degelijk had gewonnen. Uiteindelijk ging de kiescommissie wel in op de klacht dat niet alle medewerkers aan de stembureaus staatsambtenaar waren en werd beslist dat de gemeenteraadsverkiezingen moeten worden overgedaan op 23 juni.

Sindsdien staat Istanbul in het teken van de verhitte strijd tussen Imamoglu en Yildirim. De aanhangers van Imamoglu trokken na de annulering door de kiescommissie de straat op en rammelden met potten en pannen om hun onvrede te uiten. Imamoglu zelf noemde de beslissing achterbaks en verklaarde dat de presidentsverkiezingen van vorig jaar plaatsvonden met dezelfde medewerkers op wie de AKP nu kritiek uitte. Dus was Erdogan ook niet wettelijk tot president verkozen, vond Imamoglu. Maar hij vroeg zijn aanhangers niet te protesteren tegen de beslissing van de kiesraad. ‘Op onze pleinen wordt geen boe geroepen’, zei hij. ‘Op onze pleinen is er liefde.’ Waarmee hij de chaos en woede voorkwam die de AKP altijd handig weet te gebruiken, door de tegenstanders neer te zetten als een bende oproerkraaiers die alleen maar uit zijn op agressie tegen de staat.

Burgervader Erdogan

Inmiddels stijgt de spanning in Istanbul. Want het is niet alleen de burgemeesterssjerp die telt. Wie Istanbul heeft, heeft het land, weet iedereen in Turkije. Voor president Erdogan ligt Istanbul zeer gevoelig. Hij was zelf burgervader van de stad van 1994 tot 1998, toen hij kandidaat was van de Refah Partisi, een partij op islamitische grondslag. Zijn AKP (partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling) is ontstaan uit de Refah Partisi, waardoor Istanbul al 25 jaar wordt bestuurd door Erdogan en zijn aanhang.

De nederlaag van de AKP beperkte zich overigens niet alleen tot Istanbul. In zeven van de twaalf grote steden moest de partij het afleggen tegen de centrumlinkse CHP. Toch blijft de AKP de grootste partij van het land, met ruim 44 procent van de stemmen. De landelijke score van de Volksalliantie (de coalitie van de AKP met de rechts-nationalistische MHP) bedroeg ruim 51 procent, drie procent lager dan bij de parlementsverkiezingen van vorig jaar.

Istanbul is het economische hart van Turkije en net daar ligt het pijnpunt van Erdogans dalende populariteit. Het gaat niet goed met de Turkse economie. De werkloosheid is gestegen tot bijna 14 procent, de inflatie heeft weliswaar een dalende lijn ingezet na het hoogtepunt van 25,4 procent vorig jaar, maar is met bijna 20 procent nog altijd torenhoog. Ook de waarde van de Turkse lira blijft laag, na de dramatische daling van vorig jaar. Officieel zit het land in een recessie.

Om het verlies van 31 maart enigszins recht te kunnen trekken, kwam Erdogan zelf naar Istanbul. In een toespraak na de verkiezingsnederlaag beloofde hij meer inspanningen te leveren om de economie opnieuw aan te trekken. De verkiezingsaffiches van Yildirim (64), voormalig premier van Turkije en als burgemeester naar voren geschoven wegens zijn loyaliteit aan Erdogan, staan dan ook bol van de economische beloften. Van gratis openbaar vervoer voor mensen zonder job en gratis 10 gigabyte voor de jeugd tot een gift van 8000 lira (1200 euro) voor elk koppel dat in het huwelijksbootje stapt.

Op de affiches van tegenhanger Imamoglu (49) zie je de man een hartje maken met zijn handen. Hij heeft het over eenheid, hoop en solidariteit. In tegenstelling tot de AKP, die constant hamert op complotten en andere gevaren van vijanden in binnen- en buitenland, vraagt Imamoglu de bevolking: ‘Ga vanavond naar huis, zoek een buurman die anders denkt dan jij en geef hem een knuffel.’ Maar hij heeft meer te bieden dan liefde en knuffels. Imamoglu deed het de voorbije vijf jaar uitstekend als burgemeester van Istanbuls deelgemeente Beylikdüzü. Hij zorgde voor 4000 nieuwe jobs in het financieel zwakke district en wist de grauwe wijken te transformeren tot hippe buurten. Met het budget van Istanbul, zo’n 10 miljard euro, kan hij de stad een nieuwe economische impuls geven, onder andere door het scheppen van 200.000 banen, heeft hij berekend.

Geen echte Turk

Op het plein in Esenyurt is de mensenzee rood gekleurd door de enorme hoeveelheid Turkse vlaggen. Er worden republikeinse strijdliederen gezongen. Naast de afbeelding van Imamoglu is ook de kop van Kemal Atatürk prominent aanwezig, de oprichter van de CHP. De menigte blijft aangroeien, tot in de zijstraten. De bus van de burgemeesterskandidaat kan haast niet door de massa, een legertje politieagenten probeert het publiek op een afstand te houden.

Zodra het voertuig halt houdt voor het plein mogen we instappen en haasten we ons de trap op naar het dak van de bus, vanwaar we uitkijken op de juichende mensenzee. Imamoglu, vergezeld door zijn vrouw Dilek, staat pal naast ons en steekt meteen vol vuur van wal. ‘Ik zeg “recht en rechtvaardigheid!”‘, roept hij terwijl hij zijn vuist in de lucht steekt. ‘Zij zeggen “Pontus”. Ik zeg “vrede”, zij zeggen “terrorist”. Mag God hen wat logica geven!’ Het publiek brult en smult. Met ‘zij’ bedoelt Imamoglu de AKP-aanhang. Toen bekend werd dat Imamoglu afkomstig is uit Pontus kreeg hij kritiek dat hij geen echte Turk was en dus gediskwalificeerd moest worden als burgemeester. De streek Pontus grenst aan de Zwarte Zee in noordoost-Turkije en werd lang geleden, in de 8e en 7e eeuw voor christus, gekolonialiseerd door de Grieken. Imamoglu spreekt het Griekse Pontusdialect en werd daarop aangevallen. De AKP beschuldigde de CHP ook van banden met de terroristische PKK en van alle mogelijke zaken die de burgemeesterskandidaat in diskrediet kunnen brengen.

De toespraak duurt bijna een uur. Imamoglu beent heen en weer, gesticuleert hevig en roept zijn stem schor. Het zweet staat op zijn gezicht. Hij meent wat hij zegt, zoveel is duidelijk. Zijn toon wordt nooit bits, hij blijft mild, blijft roepen dat de mensen elkaar moeten omhelzen. En hij spreekt vaak over hoop. Voor de werklozen, de jongeren, de honderdduizenden gezinnen in Istanbul die onder de armoedegrens leven (op een bevolking van 16 miljoen), de vluchtelingen, de moeders en de kinderen. ‘Of je nu stemt of niet, iedereen is mijn broeder of zuster. Of je nu moslim bent of ongelovig, alawiet, Koerdisch of van Kaukasische afkomst, we zijn allemaal bewoners van Istanbul.’

Meteen na het einde van zijn speech klampen we Imamoglu aan voor hij weer van het dak verdwijnt. Wat deze verkiezingen voor Turkije betekenen, vragen we. ‘Dit gaat niet over Istanbul alleen, ‘ roept hij om zich boven de luide muziek en het brullende publiek verstaanbaar te maken. ‘Ik heb het over heel Turkije. De tijd van angst en haat in dit land is voorbij. Het is niet meer wij tegen zij. Het is allemaal wij.’ Waarna hij door zijn mensen vakkundig naar het trapgat wordt begeleid en beneden snel in een auto stapt die prompt wordt omsingeld door een hysterische massa.

De dagen erna zien we dezelfde taferelen. Mensen duwen en trekken om ook maar een glimp te kunnen opvangen van Imamoglu. Overal waar de man komt, stroomt het vol en worden zijn woorden van hoop en eenheid onthaald met een gulzigheid die verraadt hoe hoog de nood is aan een nieuw lichtpunt, een nieuwe redder.

‘Het is verrassend dat een relatief onbekende man zo snel een sterke oppositie heeft opgebouwd’, zegt Soli Özel, professor internationale betrekkingen aan de Kadir Hasuniversiteit in Istanbul. ‘Maar hij heeft het charisma dat bij Kemal Kilicdaroglu (leider van de CHP, nvdr) ontbreekt en hij werkt hard. Hij gebruikt de sociale media op een effectieve manier, zijn filmpjes op YouTube zijn een groot succes. Daarnaast maakt de oneerlijke werkwijze van de regeringspartij AKP om Imamoglu af te zetten hem de ideale underdog: zo komt een held tot leven.’

‘Blamage voor de islam’

We ontmoeten AKP-kandidaat Binali Yildirim de volgende dag tijdens zijn bezoek aan een lokale markt in de deelgemeente Bahçelievler, een conservatieve volkswijk. Hoewel ontmoeten eigenlijk te veel is gezegd: Binali wordt door zijn lijfwachten zo goed afgeschermd dat de pers constant op een paar meter afstand wordt gehouden. Volgens de meeste peilingen ligt Imamoglu ruim 1 procent voor op Yildirim, maar vergeleken bij de massahysterie rond Imamoglu gisteren wijst de kleine opkomst voor Yildirim vandaag op een veel groter verschil. Naast de marktbezoekers zijn er hooguit 200 man komen opdagen. De mannen die voor Yildirim uitlopen en ‘Yildirim president van Istanbul!’ roepen, zijn mensen van zijn eigen partij, horen we van andere journalisten. Yildirim wandelt de markt over, schudt handen tussen de komkommers en geurende peterselie en omhelst hier en daar een vrouw, maar verder spreekt hij met niemand. De vrouwen in de wijk die we spreken, van wie de meeste gesluierd of in nikaab, zijn zonder uitzondering allemaal pro-Yildirim. Als we vragen waarom, horen we stereotype antwoorden als: ‘Hij is een echte man.’ ‘We houden van hem.’ ‘Omdat hij dicht bij Allah staat.’ ‘Omdat hij het land economisch groot heeft gemaakt.’

Maar er klinkt ook kritiek. ‘Vorige keer stemde ik op Yildirim’, zegt een beenhouwer in wit schort die voor zijn winkel het tafereel van de handenschuddende AKP-man hoofdschuddend bekijkt. ‘Maar ze hebben een geweldig smerige truc met Imamoglu uitgehaald. Het is alsof je vier kinderen hebt en een ervan wordt niet als je kind erkend. De AKP heeft zich schandalig gedragen. Daarom stem ik nu op Imamoglu.’

Op de stoep achter de marktkramers roept een man kwaad dat Yildirim hier niets te zoeken heeft. Zijn buurman, een kale veertiger met een stevige buik, knikt bevestigend: ‘De regering heeft de Koran in de hand maar ze liegt er intussen op los en is zwaar corrupt. Het is een blamage voor de islam, Erdogan richt ons geloof te gronde. Hij moet de mensen dienen in plaats van ze te bestelen, zoals hij bij Imamoglu deed. Maar hij zal de prijs betalen voor wat hij heeft gedaan’, klinkt het grimmig.

Aan het eind van de markt, tegenover de stand van Yildirims mensen, krijgen we plots de wind van voren. Twee vrouwen vragen wat ik hier kom doen. Buitenlandse journalisten zijn niet welkom, klinkt het bits. ‘We haten Europa. Jullie manipuleren onze economie, ons land. De enige vriend van Turkije, is Turkije.’

Als er zich stilaan een kring van boze mensen om ons heen vormt, maken we ons uit de voeten.

‘Ze echoën het typische gedachtegoed van de AKP’, zegt een Turkse cameraman die met ons mee terug rijdt. ‘Tenslotte horen ze al jaren niets anders dan allerlei samenzweringstheorieën tegen de Turkse staat. En aangezien Erdogan het merendeel van de media onder controle heeft, worden de mensen constant bevestigd in de leugens die ze voorgeschoteld krijgen. Dat is de kracht van Erdogan: hij verdraait de waarheid net zo lang tot de mensen het geloven.’

Hoe denkt Imamoglu in die context te kunnen winnen, is de vraag. Na 25 jaar bestuur van de AKP in Istanbul en met een president die vastbesloten is de stad niet op te geven. ‘Het verzet tegen het autoritaire bewind van Erdogan is nog altijd niet uitgedoofd’, zegt Haluk Sahin, professor communicatiewetenschappen aan de Bilgi-universiteit in Istanbul. ‘Er zijn nog steeds mensen in dit land die zich bekommeren om de waarheid. Tijdens de laatste drie verkiezingen is de verdeeldheid in Turkije fiftyfifty. Het is niet ondenkbaar dat Erdogan de presidentsverkiezingen verloren zou hebben als er evenveel controle was geweest als nu. In die zin geef ik Imamoglu een goeie kans. Veel AKP-stemmers behoren tot de oudere generatie en zijn vaak laagopgeleid. Inmiddels is een heel nieuwe generatie ontstaan die het oude systeem compleet beu is. Ze kiest voor democratie in plaats van een autocratie met dictatoriale trekken. Ik denk niet dat je die ontwikkeling kunt stoppen. Net dat is het lichtpuntje dat de hoop levend houdt. Maar het blijft afwachten of Imamoglu het kan waarmaken. En of Erdogan geen roet in het eten gooit.’

Het is zo goed als onmogelijk om de verkiezingen in Istanbul te vervalsen, alleen op kleine schaal zou er gerommeld kunnen worden, menen de meeste analisten. ‘Maar iedereen is waakzaam, al is de kans op fraude klein’, zegt Soli Özel. ‘De uitslag van de komende verkiezing zal worden bepaald door de opkomst (officieel is er stemplicht in Turkije, maar de boetes zijn heel laag en worden zelden geïnd, nvdr). De AKP doet verwoede pogingen om de mensen die vorige keer niet deelnamen nu wel te laten stemmen. Volgens de peilingen zijn een aantal kiezers van de MHP, de coalitiepartij van de AKP, overgestapt naar Imamoglu’s kamp. Toch is het regeringsblok niet gebroken, volgens de peilingen althans. Maar de overgelopen MHP-aanhangers zouden wel eens het verschil kunnen maken in Imamoglu’s voordeel.’

Nieuwe wind

Onder normale omstandigheden zou Imamoglu moeten winnen, is de algemene opinie. Tenzij de AKP alsnog aan komt draven met ‘creatieve’ oplossingen om Imamoglu onderuit te halen. Erdogan zou de financiering van Istanbul bijvoorbeeld kunnen inperken. De lokale overheden in Turkije zijn voor twee derde afhankelijk van het nationale budget. Ook kan hij de bevoegdheid van Imamoglu als burgemeester van Istanbul inperken, zoals hij al eerder deed met andere burgemeesters.

‘Of hij vindt over een paar maanden iets uit om Imamoglu te kunnen beschuldigen en onder toezicht te plaatsen. In Turkije is alles mogelijk’, zegt Özel.

Of Imamoglu het tot president zal schoppen, zoals zijn aanhangers opperen, vragen we. ‘Hij heeft absoluut de potentie om kandidaat te worden bij de volgende verkiezingen (normaal gesproken in 2023, nvdr). Het is de eerste keer dat we een serieus alternatief hebben voor Erdogan. Na ruim 16 jaar AKP-bewind is de spirit er niet uitgeslagen bij de bevolking, al wordt dat vaak beweerd. Er ís ruimte voor verandering. De eerste stappen worden nu gezet, er is weer hoop. Daarom zijn de mensen tijdens Imamoglu’s toespraken zo in vervoering. Hij zorgt voor een nieuwe wind. Of die tegen de orkaan van Erdogan op kan, moeten we afwachten.’