Nieuwe documentaire over Maria Callas: hoe de operadiva zichzelf opofferde voor haar carrière

Maria Callas. De oorsprong van haar succes ligt in haar verloren kinderjaren. © Fonds de Dotation Maria Callas

De Amerikaans-Griekse sopraan Maria Callas was een wereldster die bijna haar hele leven in de spotlights heeft gestaan. Toch wist de Franse regisseur Tom Volf voor zijn biografische film Maria by Callas veel beelden te verzamelen die nooit eerder zijn vertoond. ‘Haar oprechtheid verbaasde me telkens weer.’

Is 617.000 likes op Facebook veel voor een wereldster? Wel als ze al 40 jaar dood is, zoals Maria Callas. Haar erfenis lijkt springlevend en haar magnetisme was vier jaar geleden krachtig genoeg om de toen 28-jarige Franse regisseur Tom Volf midscheeps te treffen. Hij besliste een biografie te maken, niet óver haar maar dóór haar. Zonder offscreenverteller, zonder commentaar van specialisten of tijdgenoten, maar puur met beeld- en geluidsfragmenten, opnamen van optredens, interviews met haar, passages uit haar onafgewerkte biografie of haar brieven. Zowat de helft van al dat materiaal is nooit eerder op het scherm getoond. Maria by Callas ging in december in première in Parijs en is sinds kort bij ons in de bioscopen.

Over het timbre van Callas’ stem is veel geschreven. Een van haar beschermers noemde het zelfs una grande vocciaccia, een grote, lelijke stem.

Over het leven van Maria Callas (1923-1977), bijgenaamd ‘La divina’, kun je romans schrijven. Het woord ‘diva’ lijkt voor haar uitgevonden, een begrip dat we associëren met grilligheid, onstuimigheid, verwaandheid, kortom: met het publieke image dat Callas vaak aangemeten kreeg. Volfs film veegt dat beeld met grote sponsstreken uit: hij vertelt háár versie van het verhaal, de versie van Maria, een vrouw met eenvoudige wensen en verlangens, die vanaf haar kinderjaren worstelt met het feit dat ze door haar omgeving – aanvankelijk vooral haar moeder – op het podium wordt geduwd en in de spotlights moet staan.

In die verloren kindertijd ligt de oorsprong van haar grote succes. Het bijziende en te zware meisje krijgt op haar dertiende een lerares, Elvira de Hidalgo, die haar beschrijft als zeer gehoorzaam, zeer intelligent en een keiharde werker. Over het timbre van Callas’ stem is veel geschreven. Een van haar beschermers noemde het zelfs una grande vocciaccia, een grote, lelijke stem. Maar door haar ijzeren zelfdiscipline verwerft ze een verbluffende technische vaardigheid die alle beperkingen oversteeg en de emotionaliteit achter de muziek volledig tot haar recht kon laten komen. Dezelfde naturel zit later ook in al haar interviews: Callas heeft zichzelf perfect onder controle en blijft even gracieus zichzelf, zelfs als ze letterlijk door paparazzi met de rug tegen de muur wordt geduwd. Als ze rond haar dertigste 40 kilo verliest en haar stemtechniek moet aanpassen, doet ze dat zonder verpinken. Ze wordt een slanke, erg vrouwelijke verschijning.

Ook de keuze van haar geliefde repertoire is geworteld in de jeugdjaren. Elvira de Hidalgo was een maestra uit een bijna voorbije tijd, die van het belcanto. Die Italiaanse operastijl uit de negentiende eeuw hechtte bijzonder veel belang aan klankkleur en toonvorming, en was veeleisend op technisch vlak. De bekendste componisten uit die periode zijn Gaetano Donizetti, Gioachino Rossini en Vincenzo Bellini. Hoewel Maria Callas een ongelofelijk breed repertoire had en ooit zelfs tegelijkertijd in een opera van Bellini én van Wagner zong, bleef het belcanto haar basis. Je hoeft niet veel van opera te kennen om te weten dat haar naam voor altijd verbonden is met Bellini’s opera Norma en vooral de aria Casta diva daaruit.

Grilligheid? Die reputatie droeg de temperamentvolle Maria Callas ook met zich mee. Ze werd er voor het eerst mee geconfronteerd toen ze in januari 1958 al na het eerste bedrijf uit de opvoering van Norma stapte. Het feit dat de Italiaanse president aanwezig was, hielp niet. De verontwaardiging ging de wereld rond. In Maria by Callas volgt haar eigen uitleg uit haar onvoltooide memoires: ze had een bronchitis opgelopen door te lang in de tochtige repetitieruimte te verblijven. Een verklaring die zeer plausibel klinkt, maar destijds niet door de internationale pers werd aanvaard.

MET ARISTOTELES ONASSIS 'Onze liaison was een mislukking, maar onze vriendschap was een succes.'
MET ARISTOTELES ONASSIS ‘Onze liaison was een mislukking, maar onze vriendschap was een succes.’

Callas had niet vaker stemproblemen dan andere artiesten, maar omdat ze permanent in de kijker liep, een absolute wereldster was en de reputatie had onvoorspelbaar te zijn, kwam elke uitval haar op forse kritiek te staan. Net zoals het feit, bijvoorbeeld, dat ze ruzie maakte met de directeur van de Metropolitan Opera over het repertoire – en er uiteindelijk in 1958 zelfs wandelen werd gestuurd. Zeven jaar later zou ze in grote triomf terugkeren naar de Met, waar jong en oud op straat kampeerde om kaartjes te bemachtigen. Oók de story of her life, trouwens, dat omzetten van nederlagen in overwinningen, zelfs in haar relaties. ‘Ik hou er niet van om mij te verdedigen, ik denk dat de tijd alles oplost’, zegt ze ergens in de film.

Die relaties. Als ster werd la Callas permanent achtervolgd door paparazzi, een fenomeen dat toen nog vrij nieuw was. De scheiding van haar Italiaanse man en manager Battista Meneghini in een Italiaanse rechtbank was een wereldgebeurtenis waarvoor een horde cameralui kwam afzakken. Volkomen open sprak ze met de pers: ‘Het geld en de roem stegen hem naar het hoofd. Roem beangstigt mij. Anderen worden er dronken van. Hij houdt van mij, maar hij houdt vooral van datgene waar ik voor stond.’

De bekendste en meest stormachtige relatie van Maria Callas was natuurlijk die met de steenrijke Griekse reder Aristoteles Onassis, waar ze zich halsoverkop in stortte nadat ze hem op een cruise had ontmoet, in gezelschap van haar man. ‘Hij is een fantastische vriend en ik ben er zeker van dat hij mij zijn beste vriendin vindt. Dat zullen we, hopen we allebei, ons hele leven blijven’, zegt ze. De relatie zou na haar scheiding nog negen jaar standhouden, tot het totaal onverwachte nieuws viel dat Onassis was getrouwd met Jacqueline Bouvier, de vrouw van de vermoorde Amerikaanse president John F. Kennedy. Maar Onassis bleef haar wel bezoeken, tot zijn dood. ‘Mijn liaison met Onassis was een mislukking, maar mijn vriendschap met hem was een succes’, zou Callas later zeggen.

***

Het lijkt dus alsof er minstens drie romans over Callas te schrijven zijn: over haar muziek, over haar onstuimige publieke karakter en over haar persoonlijke gevechten. Dat laatste boek telde tot nu toe weinig pagina’s omdat het veel minder spectaculair lijkt dan de twee andere. Regisseur Tom Volf heeft net dat aspect als hoofdthema voor zijn film genomen: het verhaal van Maria Callas over haar eigen dromen en verlangens, weg van de wereldpodia waar ze – zoals we schreven – eigenlijk tegen haar zin op ging staan.

Centraal in de film Maria by Callas staat een citaat uit een interview dat meteen bij het begin als motto wordt opgegeven: ‘Ik ben twee mensen. Ik zou Maria willen zijn, maar er is de Callas waaraan ik moet voldoen. Ik denk liefst dat ze samengaan, omdat Callas altijd Maria geweest is. In mijn zang en mijn werk is mijn eigen zelf elke seconde aanwezig geweest. Ik heb niets vals gedaan, ik heb in alle eerlijkheid gewerkt.’ Voor Tom Volf is dat de kern van wat hij heeft willen vertellen, helemaal vanuit het standpunt van Callas zelf. Door zijn benadering is het verhaal per definitie objectief en ook weer helemaal niet: het is het werk van iemand die is geraakt door zijn onderwerp en er ook anderen mee wil raken. U bent dus gewaarschuwd.

CALLAS IN 'CASTA DIVA' 'Wat het publiek zo aantrok, was de intensiteit van haar optredens.'
CALLAS IN ‘CASTA DIVA’ ‘Wat het publiek zo aantrok, was de intensiteit van haar optredens.’

U bent vier jaar geleden aan de documentaire begonnen. Ik las dat u voordien zelfs amper van Maria Callas had gehoord. Wat was de trigger om die film te maken?

Tom Volf: Het lot. Er was geen enkele reden waarom dit zou gebeuren. Op een avond leerde ik in New York via de Metropolitan Opera het Italiaanse belcanto kennen. Toen ik thuiskwam begon ik het thema te googelen en ik kwam meteen bij een opname van Maria Callas terecht. Dat gaf me een schok, ik wilde er dieper op ingaan, dichter bij haar komen door dingen te zoeken die nog niet aan het licht gebracht waren. En de beste manier om dat te doen was haar verhaal te vertellen in haar eigen woorden, zonder verteller. Zo wordt het een intieme dialoog die je de vrouw achter de legende leert kennen.

Met die methode hebt u het zich niet gemakkelijk gemaakt. Hoe hebt u al het nieuwe materiaal gevonden dat u voor de documentaire gebruikt?

Volf: Het heeft me vier jaar gekost om het boven te halen. Meer dan de helft van de beelden is nog nooit vertoond. Ik heb contact opgenomen met mensen over de hele wereld. Ze hebben me een groot vertrouwen geschonken, ook omdat ik hen verzekerde dat ik het materiaal zou gebruiken zoals Maria Callas het zou hebben gewild. Daardoor kreeg ik privéopnamen, super 8- en 16 mm-filmpjes, brieven, zelfs bootlegs van concerten. De kwaliteit ervan was heel wisselvallig, een aantal documenten hebben we zorgvuldig moeten restaureren. De meeste opnamen waren live. De geluidsfragmenten werden gedigitaliseerd, sommige waren oorspronkelijk zelfs nauwelijks hoorbaar.

U toont de filmfragmenten alsof het super-8 opnamen zijn, of beelden die recht van de tv werden opgenomen.

Volf: Nee, nee, het waren écht amateurfilmpjes en de tv-beelden zijn echt van een zwart-wit tv. Sommige zwart-witfragmenten, zoals de beroemde opname van de aria Casta diva, hebben we wel ingekleurd. Maar het was de bedoeling om zo veel mogelijk te tonen dat het om echte tijdsdocumenten gaat.

U begint de documentaire met een citaat over de dualiteit tussen Maria en Callas.

Volf: Dat interview uit 1964 is een van de juweeltjes die ik heb gevonden, fragmenten ervan zitten door de hele film verweven. Voor mij was het een doorbraak. Toen ik dit zag, realiseerde ik me dat haar hele leven rond die tweedeling heeft gedraaid: Maria, de vrouw, de mens, die moest omgaan met Callas, de legende, de perfecte kunstenares van wie iedereen zo veel verwachtte. Ze was een vrouw met eenvoudige wensen en verlangens, die zichzelf moest opofferen omdat ze niet allebei tegelijk kon zijn, ook al wou ze dat.

Denkt u dan dat ze in haar interviews ook een rol speelde?

Volf: Nee, de oprechtheid van wat ze zei, verbaasde me telkens weer. Ze speelde nooit spelletjes of hield je aan het lijntje. Ze had een ongelofelijke integriteit.

ROME La Callas werd permanent achtervolgd door paparazzi, een fenomeen dat toen nog vrij nieuw was.
ROME La Callas werd permanent achtervolgd door paparazzi, een fenomeen dat toen nog vrij nieuw was.© AP

Ze zegt dat het de rol van een vrouw is om een gezin te hebben, maar haar bestemming lag elders, en ‘je ontkomt niet aan je lot.’ Eigenlijk een vrij conservatieve uitspraak.

Volf: Dat weet ik niet. Sommige vrouwen willen graag een gezin stichten, andere willen carrière maken. Vandaag hebben vrouwen gelukkig meestal de keuze. Zij zegt dat ze zelf doodgraag een gezin had gehad, maar dat het voor haar onmogelijk was. Haar carrière was dan ook krankzinnig. Ze reisde constant de wereld af en moest artistiek een bijzonder zwaar repertoire onderhouden op het allerhoogste niveau.

Omdat u de beelden zonder veel bewerking toont, vertellen ze meer dan het verhaal van een operadiva. Ze zijn als het ware getuigen van een verloren tijd.

Volf: Já, dat was wat ook mij meteen in het oog sprong. Ik was 28 jaar toen ik aan de documentaire begon, en ik ontdekte de wereld van Elizabeth Taylor, Jean Cocteau, Luchino Visconti en zo vele andere groten. Het was een wereld waarin reizen veel moeizamer ging, en communiceren heel anders verliep dan vandaag.

Er is een interview met jongeren die aan The Met in New York kamperen om tickets te krijgen. Ze lijken zo weggelopen uit West Side Story, de opera van Leonard Bernstein.

Volf: Wat mij nog meer opviel, waren de gelijkenissen. Dit zijn gewoon jonge mensen die er veel voor over hebben om hun pop- of rockster te zien. Maria Callas was de popster van toen, en in zekere zin is ze dat vandaag nog altijd. Ze overstijgt de wereld van de klassieke muziek, ze bereikt een buitengewoon breed publiek, los van leeftijd, ras, geslacht, taal of cultuur. Ik stond perplex toen ik zag hoeveel mensen haar kennen, jongeren, maar zelfs kinderen.

Als ik in de fragmenten haar gratie en soms aangrijpende oprechtheid zie, moet ik meteen denken aan Audrey Hepburn, die vandaag een rolmodel is voor veel jonge vrouwen.

Volf: Geen wonder. Maria Callas heeft hetzelfde aura, al is dat in haar eigen tijd sterk vertroebeld door de manier waarop de pers en haar omgeving met haar roem omgingen. Op de filmposter voor Maria by Callas staat een foto uit 1958, waarop ze perfect lijkt op de Audrey Hepburn van de film Roman Holiday. Callas bewonderde haar en zag haar als een inspiratie.

De muziek in de documentaire lijkt me zeer zorgvuldig gekozen. U wilde haar verhaal in muziek vertellen.

Volf: Dat klopt. Uit de documentaire blijkt ook dat Callas haar muziek zeer zorgvuldig uitkoos. Ze nam nooit rollen aan waarbij ze zich niet op een of andere manier betrokken voelde. Ze zei dat je haar hele zelf kon vinden in haar muziek, haar eigen emoties. De muziekfragmenten geven ook commentaar op de beelden en tonen hoe ze evolueert.

Er zitten enkele lange fragmenten in de documentaire. De hele aria Casta diva, bijvoorbeeld.

Volf: We hadden fragmenten uit haar hele repertoire kunnen tonen, korte stukjes van enkele tientallen seconden, maar we hebben gekozen voor langere passages. Het was de bedoeling om het publiek te laten beleven wat mensen zo aantrok in haar: de intensiteit van haar optredens, haar grote kwaliteiten als zangeres en als actrice. Opera kan saai zijn, zei ze zelf, als hij slecht gebracht wordt. Wij wilden tonen dat zij mensen kon boeien, en nog altijd kan boeien.

‘Maria by Callas’ van Tom Volf komt in de filmzalen vanaf 28/2. Bij Warner Classics verscheen onlangs een cd-box met opnames van Maria Callas. Het zijn al haar gerestaureerde liveopnamen gemaakt tussen 1949 en 1964. 20 complete opera’s en 5 gefilmde recitals, met 12 operarollen die Callas nooit in de studio opnam.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content