Meesterwerken en ontdekkingen van fotograaf August Sander

De meesterwerken van de Duitse fotograaf August Sander zijn tot februari te zien in het FotoMuseum in Antwerpen.

Medemensen observeren, ze te kijk zetten, ze ontleden, alle portretfotografen vinden dat het doel en betekenis van hun werk maar weinigen zijn er zo bewust en obsessief mee bezig geweest als de Duitse fotograaf August Sander (Herdorf, 1876 – Köln, 1964). Zijn portretten van diverse landgenoten, ondertussen in heel de wereld bekend geworden, worden te pas en te onpas gebruikt voor posters, boekomslagen en andere illustratieve doeleinden. Dat zorgt weliswaar voor een zekere herkenning maar zeker niet voor de erkenning van de fotografische kwaliteiten en de sociale dimensie die de beelden maken tot wat ze nu fotohistorisch geworden zijn.

Het inventariseren van diverse onderwerpen is fotografen en vooral Duitse niet vreemd. Wijlen Bernd Becher en zijn onlangs overleden weduwe Hilla werden beroemd door het inventariseren van relicten van industriële monumenten zoals watertorens, silo’s en andere voorbeelden uit de de 19^e , begin 20^e eeuw, Karl Blossfeldt (1865-1934) legde een als het ware een fotografisch herbarium aan. Maar ook de Amerikaan Edward Curtis (1868-1952) documenteerde op een even doorgedreven manier de met uitsterven bedreigde Indianenstammen in Alaska en Sir Benjamin Stone (1838-1914) werd beroemd met zijn portretten van Britse parlementsleden. Sander is dus geen alleenstaand geval. Maar zijn motief was anders en duidelijk : het tot stand brengen van een bepaalde vorm van topologisch overzicht met voorbeelden uit diverse sociale groepen in Duitsland die al dan niet met hun beroep of vak of op een andere manier konden geassocieerd worden.

Nazi’s

Sander was aanvankelijk bouwtechnisch tekenaar en realiseerde zijn eerste foto’s al in 1892 maar tijdens zijn militaire diensttijd, enkele jaren later, begon hij met een reeks soldatenportretten die we vandaag zouden kunnen interpreteren als de voorlopers van zijn later oeuvre. Zijn parcours leidde dan verder naar de kunstacademie in Dresden, de opening van een fotostudio in Linz, deelname aan de wereldtentoonstelling in Parijs (1904) , zijn verhuis later naar Keulen en het starten van zijn documentaire reeks “Menschen ohne Maske” waarop het boek “Antlitz der Zeit” aansloot. Zijn foto’s werden, tijdens de periode van de Tweede Wereldoorlog, door de nazi’s in beslag genomen maar desondanks werkte hij verder als landschapsfotograaf, vrijwel tot aan zijn dood.

Wat opvalt in de enorme overzichtstentoonstelling die nu in het Antwerpse FoMu werd ingericht is dat Sander, misschien ten onrechte, geïdentificeerd wordt met zijn uitgebreide portrettenreeks (waar hij zelf trouwens veel belang aan hechtte) maar dat men nu ook kan zien hoe uitgebreid zijn interesses waren die hij dan ook fotografisch vastlegde. Er zijn vanzelfsprekend de vele functionele opnamen die hij in zijn fotostudio maakte voor huwelijken, verjaardagen enz. Soms zijn het traditionele opnamen maar haast altijd is er een element dat de foto anders maakt dan die van de doorsnee “portrettentrekker”. De houding van de personages of de blik in de camera verschillen er niet zichtbaar van en toch is er iets ondefinieerbaars dat ze boeiender maakt om naar te kijken. Wanneer hij kunstenaars, wetenschappers of andere intellectuelen van alle disciplines in zijn studio uitnodigt zet hij hen gewoon op een stoel en laat ze zichzelf zijn wat de ene keer beter lukt dan de andere maar het zijn telkens wel markante portretten. Het is een dooddoener dat de echte goede portrettist in zijn foto (of schilderij) op zoek gaat naar het karakter en de specifieke eigenheid van zijn model. Hij wil in de afbeelding ook de innerlijke drijfveren van het personage trachten te visualiseren. Dat vergt psychologisch inzicht en vraagt om vertrouwen tussen beide partijen.

Wij weten vandaag niet hoe Sander daarbij te werk ging maar feit is dat vrijwel al zijn portretten nooit tot stand hadden kunnen komen indien het model niet mentaal participeerde aan het creatieve proces. Het ligt soms in de blik of in de houding en dat is merkbaar van de intellectueel tot de boer of de arbeider van jongeren tot ouderlingen. Er is een bepaalde ontspanning ontstaan en op geen enkel portret merkt men een soort verkramping. Dat is des te merkwaardiger wanneer men in acht neemt dat Sander met een grote camera en op statief werkte en er werkelijk moest geposeerd worden. Zo van “kijk eens naar het vogeltje”. Maar niets is daar van te merken, het zijn mensen die zich bewust zijn dat ze gefotografeerd worden en op een unieke manier meewerken. Dat geldt zowel voor de artistieke studio opnamen als voor die op locatie. Iedere foto beantwoordt perfect aan Sanders doelstelling “zien, observeren en nadenken”.

Zoeken naar de poëzie van machines

Maar Sander beperkt zich niet tot portretten. Ook landschappen spelen een belangrijke rol in zijn oeuvre. Maar dan landschappen in de meest brede zin : er horen ook dorpstaferelen bij, cultureel waardevolle historische gebouwen, regio’s met een industriële achtergrond en stedelijke gebieden. In al die aspecten toont hij niet slechts zijn technische en esthetische kwaliteiten maar ook zijn gedrevenheid om te inventariseren. Een foto staat nooit alleen, ze maakt deel uit van reeksen die een overzicht moeten geven en tegelijk een analyse vormen. Om brood op de plank te hebben is hij soms genoodzaakt om voor de industrie en architectenbureau’s te werken. Maar zelfs in het technisch zakelijke werk zoals het fotograferen van machines zoekt hii toch, door belichting en standpunt, naar een min of meer creatieve, zeg maar artistieke vorm. Dat is zonder twijfel ook het geval met het werk dat hij realiseerde over de opnamen van zijn latere woonplaats Keulen. Het is geen stadsfotografie “an sich” en nog minder zijn het beelden die thuis horen in een toeristische folder. Het zijn, stuk voor stuk, pareltjes van compositie en esthetiek zelfs de opnamen die hij maakte van de deels verwoeste stad na de tweede wereldoorlog.

August Sander was een onvermoeibare fotograaf, veelzijdig en artistiek begaafd, technisch onderlegd en met duidelijke doelen voor ogen. Het is niet zonder reden dat hij mede gerekend wordt tot een van de belangrijkste kunstenaars van de twintigste eeuw.