Kunstenares Tracey Emin strijdt tegen kanker: ‘Alsof ik wist dat er iets vreselijks op me afkwam’

De Britse kunstenares Tracey Emin heeft het hart op de tong – in haar werk en in de omgang. Haar vaak rauwe schilderijen tonen liefde en seks als een slagveld. Nu levert haar lijf een andere strijd: die tegen kanker.

Het werk van Tracey Emin laat niet onverschillig. Ze deed meteen stof opwaaien in de tentoonstelling Sensation in 1997, met een tent waarop de namen geborduurd waren van iedereen met wie ze sinds haar geboorte had geslapen. Nog een stap verder ging ze bij haar nominatie voor de Turner Prize in 1999. Toen toonde ze My Bed, een beslapen bed met vuile lakens, gebruikte condooms en bebloede slipjes. Sindsdien schildert en tekent ze, maakt ze neons en sculpturen: intens persoonlijke kunst die rauw, brutaal en vaak adembenemend mooi is. Pornografisch en kwetsbaar. Haar thema’s zijn eenzaamheid, verveling, verlangen en verdriet, maar ook liefde, passie en seks. Het bed is een slagveld, het lijf is de inzet van de strijd.

Vanaf eind oktober toont ze dertig driftig geborstelde schilderijen, vijftien sobere gouaches en enkele sierlijke neons in galerie Xavier Hufkens in Brussel. Het is de perfecte aanleiding voor een gesprek, maar op de dag van onze coronaveilige telefonische afspraak laat haar studio-assistent weten dat Emin zich niet zo lekker voelt. Als ik haar enkele uren later toch aan de lijn krijg, overvalt ze me meteen met hard nieuws. ‘Ik ben ernstig ziek geweest,’ vertelt ze. ‘Nee, het heeft niets met corona te maken. Eind juni is kanker bij me vastgesteld. Hij was te agressief voor een behandeling met chemo: ik heb een bijzonder zware operatie moeten ondergaan. Nu gaat het beter, maar ik kan bijvoorbeeld nog niet goed stappen.’

‘Tijdens de operatie, die zes en een half uur duurde, is mijn urineblaas verwijderd en een deel van mijn vagina. Ze hebben mij gezegd dat je voor elk uur anesthesie een maand herstel moet rekenen. Ik moet het dus een half jaar lang rustig aan doen. Al bij al valt de timing nog mee: door de coronacrisis kan ik sowieso niet veel ondernemen.’

‘Eigenlijk is het bizar. In de periode voor de kanker werd geconstateerd, heb ik verschrikkelijk hard gewerkt. Het was alsof ik wist dat er iets vreselijks op me afkwam. Op dit moment kan ik niet schilderen, wat hard aankomt. Schrijven kan ik wel, want daarvoor heb je alleen maar pen en papier nodig. Ik heb dat altijd al gedaan, maar sinds de diagnose doe ik het nog veel meer.’

Toen u nog hard aan het werk was, zat het Verenigd Koninkrijk in lockdown. Heeft die een invloed gehad op u en uw werk?

Tracey Emin: Het klinkt misschien vreemd, maar eigenlijk niet zozeer. Ik hou sowieso al van isolement. Ik was blij dat ik niet zo dringend met iedereen hoefde te communiceren en niet van de ene afspraak naar de andere hoefde te rennen.

Mijn atelier ligt niet zo ver van waar ik woon in Londen. Ik ging er ’s maandags naartoe en werkte er vaak drie dagen aan een stuk. Ik bleef schilderen tot ik geen doeken meer had. Daarom heb ik veel werken overschilderd. (lacht) Het was aangenaam om ’s morgens wakker te worden tussen mijn schilderijen. En het weer was fantastisch, waardoor ik veel tijd op het dak heb doorgebracht. Ik zat in de zon en kon de vogels horen, want er waren geen vliegtuigen. Het was alsof ik in een andere tijd leefde. Mijn geest kwam tot rust. Daarna kwam die kwaadaardige kanker in de plaats. De verandering was enorm, en toch ben ik optimistisch gebleven.

Voor de lockdown zag uw leven er wel anders uit, neem ik aan.

Emin: Het verschil was heel groot. Voor de lockdown werkte ik alleen in het weekend of ’s nachts in mijn atelier, als andere mensen niet aan het werk waren. Alleen dan had ik daar de nodige rust. Maar tijdens de lockdown was het overal stil, de hele week door, alsof Londen niet bestond.

Het deed me denken aan Zuid- Frankrijk. Als ik daar in mijn huis op de heuvel ga werken, zie ik vaak een week lang niemand. Ik heb er een moestuin, zodat ik geen boodschappen hoef te doen. Ik schilder en heb geen flauw benul van tijd of van de wereld. Ik verlies me helemaal in mijn werk. Tijdens de lockdown had ik in Londen het gevoel dat ik normaal in Frankrijk heb: een heerlijk isolement.

Hebt u het werk dat u in Brussel toont tijdens de lockdown gemaakt?

Emin: Ja, maar de kleine en eenvoudige werken op papier heb ik thuis gemaakt, niet in mijn atelier. Ze zijn vaak monochroom. Of het mijn ‘blauwe periode’ is? (lacht) Ik heb niet alleen blauw gebruikt, ook purper. Het zijn gouaches en aquarellen, klein en intiem werk, vaak zo’n 20 bij 30 of 30 bij 40 centimeter groot.

Die kleine werken zijn vredig en rustig, maar gaan ook over verlies. U verwijst naar de dood van uw moeder en het gemis van uw geliefde kat.

Emin: Omdat ik tijdens de lockdown helemaal alleen in huis was, begon ik mijn gevoelens en mijn herinneringen te schilderen. Daar komt bij dat ik binnenkort ga verhuizen. Dus keek ik ook naar mijn huis als de plek die ik na twintig jaar zal verlaten.

Dateren de grotere doeken in galerie Xavier Hufkens van dezelfde periode?

Emin: Die werken, vaak van 2 bij 3 meter of groter, heb ik gemaakt tussen de zomer van 2019 en mei 2020. Ze zijn dus allemaal recent.

Die schilderijen gaan over liefde en passie, verlangen en verdriet, seks en strijd.

Emin: Mijn vorige tentoonstelling bij Xavier Hufkens ging helemaal over de dood van mijn moeder. De nieuwe is anders. Ze heeft als titel Detail of Love. Je kunt iemand echt graag zien, maar geen verliefdheid of liefde voelen. Je kunt met iemand samenwonen, met iemand getrouwd zijn en samen kinderen hebben, maar dat hoeft niet te betekenen dat er liefde is. Liefde is iets helemaal anders: ze verandert je helemaal, je bloed stroomt anders door je lichaam. Het gaat om dat éne detail dat alles transformeert.

Als je verliefd bent, kijk je ook helemaal anders naar de wereld: de regen wordt rustgevend, terwijl je hem normaal koud, nat en verschrikkelijk vindt.

Toch zit er vaak agressie en weerbarstigheid in uw werk.

Emin: Nogal wat van mijn schilderijen zien er oorspronkelijk anders uit. Ik schilder en het resultaat is mooi, maar net daarom bevalt het me niet: het is te veel een illustratie of er zit te weinig gevoel in. Daar word ik gek van. Ik maak geen schilderijen die willen behagen. Daarom begin ik te overschilderen. Het kan zijn dat ik het verknoei, maar ik blijf schilderen en overschilderen tot ik bereik wat ik wil. Het resultaat is misschien minder mooi, maar ik hou er veel meer van. Het is echt, integer en vertelt mij iets over mezelf dat ik nog niet wist – alsof ik er een code mee heb gebroken.

Wilt u er ook de kijker mee beroeren?

Emin: Ja, natuurlijk. Maar ik ben zelf wel de eerste toeschouwer. Als een schilderij mij niets doet, waarom zou het iemand anders dan beroeren? Doet het dat wel, dan bewijst het zijn bestaansreden. Dat is een magisch moment.

U schildert vaak zichzelf, al dan niet naakt.

Emin: Sommige mensen zien parallellen met Henri Matisse of Pierre Bonnard, omdat ook zij weleens een arm of een been verwrongen schilderden. Het wezenlijke verschil is dat ik mezelf schilder. Ik schilder mijn lichaam, mijn borsten en mijn benen hoe ik dat wil, want het is mijn lichaam.

Wat is het verschil tussen uw schilderijen en uw neons?

Emin: Er is natuurlijk in de eerste plaats een groot verschil in gebruikte materialen. Voorts zijn die neons gebaseerd op wat ik schrijf en zijn ze gemaakt in mijn handschrift. Vaak zijn het passionele uitspraken, zoals mijn grote neon in St Pancras Station in Londen, die je ziet als je uit de Eurostar stapt: ‘ I want my time with you‘.

Mijn neons moeten iets speciaals blijven. Op dit moment worden er veel te veel neons gemaakt: in elke verdomde winkel hangen er wel. Ik heb er zelfs mee willen stoppen, maar ik doe het al achtentwintig jaar lang en het gaat terug op mijn jeugd in Margate, een badplaats in Kent. Ik kom niet uit een of ander suburbia met het idee om de neonkunst van Bruce Nauman te kopiëren. Nee, ik ben opgegroeid met neon. Niet alleen in de winkels van Margate, maar overal: in de speelhallen en de kermisattracties van de zeedijk.

Hoe belangrijk is Margate voor u?

Emin: Ik ben een groot atelier aan het bouwen in Margate – dat in Londen verkoop ik. Zo zal ik terug thuiskomen in de stad waar ik ben opgegroeid. Ik heb mijn buik vol van reizen: ik wil werken en op mijn gemak zijn. In Margate ben ik ook vlak bij de zee en de natuur, zoals in Zuid-Frankrijk. Londen ervaar ik meer en meer als een claustrofobische stad. Al dat lawaai irriteert en beschadigt me.

U werkt geregeld samen met Turner Contemporary, het kunstmuseum in Margate. In 2017 hebt u daar My Bed geconfronteerd met schilderijen van de beroemde romanticus William Turner. Waarom?

Emin: Die schilderijen van Turner zijn gewoonweg erotisch. Eén werk van hem – een strand – leek zelfs op mijn bed. Maar ik heb My Bed ook getoond samen met werk van William Blake in Tate Liverpool en met Francis Bacon in Tate Britain. Bacon was een fantastische schilder, een radicale denker, open over zijn homoseksualiteit en zijn levensstijl. Ook Turner en Blake waren non- conformisten, net als Bacon.

In de Royal Academy of Arts in Londen opent in november dan weer een tentoonstelling waarop u eigen werk zult confronteren met dat van de Noorse schilder Edvard Munch. Waarom die keuze?

Emin: Munch is altijd al mijn favoriete kunstenaar geweest. Ik was in de wolken toen ik van het Munch Museum in Oslo de vraag kreeg een tentoonstelling te maken met zijn en mijn werk. Door vertraging bij de afwerking van het Munch Museum opent de tentoonstelling nu eerst in Londen.

De voorbije vier jaar heb ik toegang gekregen tot het Munch-archief in Oslo: een ongelooflijke ervaring, hoewel ik al veel over hem wist. Ik heb alles kunnen bekijken, van zijn schilderijen, aquarellen, schets- en notitieboeken tot zijn kleren en schoenen. Hij was zo’n productieve kunstenaar. Voor de tentoonstelling heb ik vooral die schilderijen gekozen die over zijn eenzaamheid gaan.

Was Munch geen vrouwenhater? Hij schilderde vrouwen in ieder geval vaak als een bedreiging.

Emin: Nee, helemaal niet. Alle vrouwen bevestigden dat hij hen met het grootst mogelijke respect behandeld had. Hij ging niet naar bed met zijn modellen, wat de meesten van zijn tijdgenoten wel deden. Hij was ongelooflijk verlegen, een eenzaat. Lang heb ik zelfs gedacht dat hij homo was, omdat zijn portretten van mannen en zijn zelfportretten seksueel geladen zijn terwijl hij vrouwen vaak onhandig schilderde, alsof hij niet naar hun benen of genitaliën durfde te kijken. Er was altijd iets onbeholpens aan. Munch had ook veel tegenslag in zijn relaties met vrouwen: de grootste liefde van zijn leven bleek lesbisch te zijn.

Kijk naar de titels van zijn werken: Jaloezie, Verlies, Angst. Hij was niet bang om zijn gevoelens te uiten, wat toen toch als iets vrouwelijks werd beschouwd. Hij was geen macho. Ook zijn kleuren zijn vrouwelijk: lila, bleekblauw, roze, kersrood. Pastelkleuren, maar geen donkergroen, bruin of zwart, geen aardkleuren. Daarom hou ik zo van hem.

Hoe ervaart u intussen de positie van vrouwelijke kunstenaars?

Emin: Er is verbetering, maar er is nog een lange weg af te leggen. Zeventien jaar geleden maakte ik een tv-programma op de stoep van Tate en vroeg bezoekers drie kunstenaars op te noemen. Niemand noemde een vrouw. Ze kwamen niet verder dan Andy Warhol, tot plots iemand zei: ‘Jij bent ook een kunstenaar!’ (lacht) Vandaag kun je zonder problemen tien hedendaagse vrouwelijke kunstenaars opnoemen. Veel vrouwen hebben nu tentoonstellingen die vaak meer bezoekers trekken dan hun mannelijke collega’s. Er is meer respect en waardering.

Qua prijs is er wel nog een belachelijk groot verschil tussen kunstwerken van mannen en vrouwen. Daar is geen enkele verklaring voor. Globaal worden mannen dus nog altijd bevoordeeld, hoewel de kunstwereld het beter doet dan pakweg de film- en mode-industrie. Ga maar eens door de lijst van Oscarwinnaars.

Er zijn in de kunstwereld ook meer vrouwen op hoge posten. Tate Modern heeft een vrouwelijke directeur.

Emin: Dat betekent niet noodzakelijk dat ze betere directeurs zijn. Kijk naar Peggy Guggenheim, die zich vreselijk gedroeg tegenover vrouwelijke kunstenaars. Ze negeerde die vrouwen en neukte hun mannen. Ze was een machtswellusteling, die met mannen deed wat veel mannen vrouwen aandoen. Machtsmisbruik is altijd verkeerd, of het nu mannen of vrouwen zijn die zich eraan bezondigen.

In de huidige omstandigheden kunt u niet naar Brussel komen. Heeft dat de opbouw van de tentoonstelling bij Xavier Hufkens beïnvloed?

Emin: Nee, alles is klaar. De maquettes waren vooraf gemaakt, alles is goed georganiseerd. Via FaceTime blijf ik helemaal op de hoogte van de opbouw van de tentoonstellingen in Brussel en Londen. Naar de Royal Academy ga ik binnenkort wel kijken. Iedereen zal dan wel mondmaskers dragen en ik krijg een gemakkelijke fauteuil om in te zitten. (lacht)

Ik vind het heel jammer dat ik niet naar Brussel kan komen, want daar hangt allemaal nieuw werk dat ik zelf nog nooit samen op één plek heb gezien. Ik kan me natuurlijk wel voorstellen hoe het er zal uitzien. Maar goed: ik ben blij dat ik leef. Ik ben aan het genezen. En er komen nog tentoonstellingen bij Xavier Hufkens. Ik heb een toekomst.