Vergeet alles wat u weet over Vladimir Poetin. De Russische president is geen meedogenloze autocraat die het land naar zijn hand zet, maar een onzekere leider die overal complotten ziet en door zijn entourage om de tuin wordt geleid. Knack sprak exclusief met journalist Michaïl Zygar, die de presidentiële hofhouding tot op het bot ontleedde. ‘In het Kremlin is loyauteit veel belangrijker dan competentie.’
‘Journalisten vragen me vaak waarom ik nog niet vermoord ben’, grijnst Michaïl Zygar terwijl hij een bolleke op zijn bierviltje zet. Het is even over zessen in Café Den Engel op de Antwerpse Grote Markt. Op de houten bank tegenover me zit de voormalige hoofdredacteur van Dozjd, Ruslands enige onafhankelijke televisiekanaal. Hij heeft Moskou voor enkele weken ingeruild voor de Antwerpse schrijversflat van de auteursvereniging PEN Vlaanderen.
‘Ja, het is mogelijk om in Moskou te wonen en aan onafhankelijke journalistiek te doen’, verzekert hij. ‘Je hebt een handvol kranten en radiostations die hetzelfde soort kwaliteitsjournalistiek brengen zoals die in West-Europa bestaat.’ Hij geeft toe dat vrije media er meer uitzondering zijn dan regel. Bij de overgrote meerderheid van kranten en tv-zenders zet het Kremlin nadrukkelijk de lijnen uit. ‘Ik ken geen enkele journalist die bij de staatsmedia werkt’, zegt hij met enige trots. ‘We werken in twee verschillende werelden die elkaar nooit kruisen. Ik vermoed dat zij niet eens weten dat wij bestaan.’
Hij hoeft ze niet zo nodig tegen te komen, geeft hij toe. ‘Voor mij zijn het criminelen. Door voortdurend te beweren dat Oekraïne door fascisten werd overgenomen, hebben duizenden Russen zich als vrijwilligers aangemeld om in Oost-Oekraïne mee te vechten. Ze hebben nieuwsberichten gefabriceerd over hoe Oekraïense soldaten kinderen hebben gekruisigd. Onze staatsmedia hebben tientallen doden op hun geweten.’
Zygar verliet enkele maanden na de publicatie van zijn laatste boek zijn post als hoofdredacteur. Hij beweert dat zijn werkstuk, dat vorig jaar vier maanden lang het meest verkochte boek van Rusland was, niets met die beslissing te maken had – ook al bleken veel vooraanstaande politici niet gediend met de manier waarop ze werden geportretteerd. Het werd onlangs in het Engels vertaald onder de titel All the Kremlin’s Men: Inside the Court of Vladimir Putin.
Er zijn weinig boeken die de Russische politiek zo genadeloos fileren als dit. In plaats van een zoveelste relaas van de levenswandel van de president besloot Zygar de presidentiële hofhouding uit te vlooien. Via tientallen interviews met topambtenaren en politici beschrijft Zygar een wereld vol bedrog en misleiding, waar Poetin hoogstens een veredelde bijrol in speelt. Het boek biedt een ontluisterende kijk op hoe chaotisch en weinig doordacht in Rusland beslissingen worden genomen. Zoals Zygar in de inleiding schrijft: ‘Waar het Rusland in het Poetintijdperk vooral aan ontbreekt, is logica.’
MICHAÏL ZYGAR: Rusland is geen totalitair land waarin alles door één man wordt beslist. Alle beslissingen worden genomen door Poetin, maar Poetin is meer dan één persoon. Hij is een soort collectief van een honderdtal bureaucraten die hem voortdurend proberen te beïnvloeden. Het is een leger zonder gezicht of ideologie. Die manier van besturen heeft een lange traditie in Rusland. Tsaar Nikolaas I zei al dat niet hij maar de 100.000 kantoorklerken van zijn administratie de echte bestuurders van Rusland waren.
Het is niet altijd duidelijk wie er in Rusland aan de knoppen zit. Hebt u een structuur kunnen ontdekken?
ZYGAR: Er is geen echte hiërarchie binnen de Kremlinelite. Iedereen is afhankelijk van elkaar. Rusland wordt bestuurd door een klein leger van bureaucraten dat de hele dag probeert te gissen wat Vladimir Poetin denkt. Ze proberen voortdurend bij hem in de gunst te komen. Poetin zelf probeert dan weer te raden welke beslissingen hij moet nemen om bij al die Kremlinmannen populair te blijven. Het is niet altijd duidelijk wie er uiteindelijk zijn zin krijgt. Eigenlijk kun je het Kremlin nog het best vergelijken met een middelbare school: iedereen wil de populairste zijn. De jongens willen indruk maken op de meisjes. Iedereen probeert vriendschap te sluiten met de leerlingen die groter, sterker, knapper of intelligenter zijn. En er is uiteraard niemand die vrienden wil zijn met de losers.
Welke gevolgen heeft dat voor het bestuur?
ZYGAR: Het zorgt ervoor dat alles in de Russische politiek gepersonaliseerd is. In een normale staat moeten politici zich aanpassen aan de instellingen die ze besturen. In Rusland is het net omgekeerd: daar worden instellingen aangepast om bij bepaalde mensen te passen. Dat gepersonaliseerde systeem zorgt ervoor dat elke overheidsbeslissing ook een persoonlijke aangelegenheid is. Het is heel moeilijk om in zo’n systeem kritiek te leveren op het beleid. Zeker naarmate Poetin ouder wordt, ervaart hij kritiek steeds vaker als een persoonlijke aanval.
Hoe zien de onderlinge verhoudingen binnen die Kremlinelite eruit?
ZYGAR: Die veranderen voortdurend. Onder de Kremlinmannen heerst een constante strijd waarin elke alliantie tijdelijk is. Sommige bureaucraten staan elkaar tien jaar lang naar het leven, maar sluiten dan van de ene dag op de andere vriendschap. Het zorgt ervoor dat Rusland onmogelijk een langetermijnstrategie kan uittekenen. In het Kremlin heeft niemand enig idee van wat er in 2017 moet gebeuren.
Hoe word je als bureaucraat populair bij de president?
ZYGAR: In het Kremlin is loyauteit veel belangrijker dan competentie. Niemand wordt ooit ontslagen omdat hij zijn job slecht doet. Je kunt alleen ontslagen worden als je niet trouw bent. En zelfs loyauteit is een rekbaar begrip. Je moet elke dag je trouw bewijzen, je kunt nooit op je lauweren rusten. En dan nog kun je van de ene op de andere dag een verrader zijn en buiten de deur worden gezet. Zelfs als je nog altijd loyaal bent.
Wat heeft Poetin erbij te winnen om zijn eigen getrouwen aan de kant te schuiven?
ZYGAR: Omdat het allemaal zo persoonlijk is. Bent u nog nooit teleurgesteld door een van uw vrienden? Ik heb gemerkt dat de redenen voor ontslag vaak miniem zijn: een meningsverschil, enkele woorden die verkeerd vallen. Soms wordt iemand gewoon aan de kant geschoven omdat men na al die jaren zijn gezicht beu is.
***
De verhouding tussen Poetin en zijn gevolg is ambigu. De hofhouding doet er alles aan om de president te vriend te houden, maar tegelijk blijken nogal wat bureaucraten hem te beïnvloeden en te misleiden. Zo beschrijft Zygar de ronduit absurde manier waarop Poetin besliste om de Olympische Winterspelen van 2014 naar Sotsji te halen. Eerst was de president helemaal niet enthousiast over het idee. Poetins woordvoerder Dmitri Peskov zette een eenmanscampagne op die helemaal op de president was gericht. Peskov zorgde ervoor dat er langs de autowegen die Poetins escorte nam grote billboards stonden die opriepen om de Spelen naar Rusland te halen. Op hetzelfde moment liet hij radiospots afspelen op de radiostations waarnaar Poetin luisterde. Tijdens het jaarlijkse vraaggesprek met de president, wanneer Poetin urenlang vragen van gewone burgers beantwoordt, liet Peskov een beller de vraag stellen wanneer Poetin eindelijk eens de Spelen naar Rusland zou halen. Op die manier raakte Poetin ervan overtuigd dat de Russen de Olympische Spelen écht genegen waren.
‘Ze hebben een heel ander waardepatroon’, zegt Zygar. ‘Voor hen is zo’n eenmanscampagne een manier om de dingen sneller en efficiënter te laten gebeuren. Toen ik Peskov ermee confronteerde, gaf hij onmiddellijk toe dat hij die campagne had bedacht. Hij schaamt zich er niet voor. Voor hem is het een kwestie van efficiënt management.’
Hij noemt ook het voorbeeld van de corruptiezaak rond Russisch openbaar aanklager Joeri Tsjajka, die uitgebreide banden met de georganiseerde misdaad bleek te hebben. Zijn zoons bleken dankzij hun connecties een zakenimperium te hebben uitgebouwd. Ondanks de verpletterende bewijslast bleek niemand geneigd om de zaak te onderzoeken. ‘In het Kremlin snapt niemand wat het probleem is’, zegt Zygar. ‘Ze hebben letterlijk geen idee wat een belangenconflict is. So what als de zoons van de openbare aanklager miljardairs zijn? Ze hebben toch gewoon hard gewerkt? Ze hebben niemand vermoord? Waar zeurt iedereen toch over?’
Die bureaucraten maken zich toch schuldig aan grootschalige corruptie? De Olympische Spelen van Sotsji waren de duurste Spelen aller tijden omdat er zo veel bureaucraten in de vetpotten grabbelden.
ZYGAR: Dat is het ‘m juist: iederéén steelt. Stel: er is een stad die aan een rivier ligt. Dan is het logisch dat iedereen van die rivier drinkt. Maar plots begint het waterpeil te zakken en komt er een wet die verbiedt om uit de rivier te drinken. Waarom zou jij je dan inhouden? Niemand komt er ooit achter dat jij de laatste emmer hebt genomen. Jij bent toch helemaal niet schuldig aan het droogleggen van die rivier wanneer iedereen zoveel meer water heeft genomen dan jij? Zij zijn de criminelen, jij had gewoon dorst. Dát is het verhaal van de Spelen van Sotsji. Iedereen heeft wel iets gestolen. Waarom zou jij je dan schuldig voelen als je zelf de kans krijgt om iets te stelen?
Waarom tolereren zo veel Russen die corruptie?
ZYGAR: Omdat corruptie de mensen afhankelijk maakt van het systeem. Iedereen weet wel iets slechts over een collega. Corruptie is het bindmiddel dat het land bij elkaar houdt. Bovendien leeft het idee dat Rusland ‘speciaal’ is. Veel Russen zijn ervan overtuigd dat je Rusland niet kunt organiseren zoals je een normaal land organiseert. Die overtuiging bestaat ook binnen de Kremlinelite, en leidt daar tot de meest absurde beslissingen. Neem nu Ramzan Kadyrov, die als president van Tsjetsjenië een soort sharia heeft ingevoerd en een schrikbewind voert met een privémilitie. Zelfs binnen het Kremlin is iedereen bang voor hem. Maar hij wordt getolereerd, omdat iedereen ervan overtuigd is dat het zonder hem één grote chaos wordt. Rusland gaat door moeilijke tijden, vinden veel Russen, en dan kun je je geen experimenten veroorloven.
Maar élke periode in de Russische geschiedenis is een moeilijke tijd.
ZYGAR: (knikt) Dat is het grote probleem. Wij blijven maar wachten tot de goede tijden aankomen voordat we veranderen. Natuurlijk wil elke Rus liever betrouwbare media, eerlijke verkiezingen en een rechtsstaat. Maar nu even niet. Over tien jaar, misschien over twintig, wanneer de situatie weer wat kalmer is: graag. Maar nu moeten we even de controle bewaren. Dat geloven ze echt.
Gelooft u echt dat Poetin democratische intenties heeft?
ZYGAR: Niemand doet wetens en willens het slechte, ook Vladimir Poetin niet. Ik denk dat hij er echt van overtuigd is dat hij de enige man is die Rusland kan redden. Alle Kremlinmensen die ik sprak, zijn er oprecht van overtuigd dat ze het land naar democratie zullen leiden.
***
Doordat de hofhouding hem voortdurend probeert te bewerken, is de president erg vatbaar voor samenzwerings-theorieën. Toen de voormalige Venezolaanse president Hugo Chavez het gerucht verspreidde dat de Amerikaanse inlichtingendiensten Zuid-Amerikaanse leiders met kanker besmetten, bleek het merendeel van Poetins adviseurs dat echt te geloven. Vooral anti-Amerikaanse samenzweringstheorieën blijken het goed te doen. ‘Anti-Amerikaanse gevoelens zijn gewoon deel van de Russische cultuur’, zegt Zygar. ‘Zelfs tijdens de Olympische Spelen van Salt Lake City in 2002, toen Poetin nog uiterst westersgezind was, stonden de kranten al vol van de anti-Amerikaanse tirades. Russen hebben de hulp van het Kremlin niet nodig om de Amerikanen te wantrouwen.’ Ondertussen is anti-Amerikaanse retoriek dagelijkse hap in het presidentiële discours. ‘Dat is meer dan een onderhandelingstactiek’, verzekert Zygar. ‘Hij is ervan overtuigd dat de Amerikanen een verborgen oorlog tegen Rusland voeren.’
Hoe komt hij daarbij?
ZYGAR: Het idee werd hem ingefluisterd in 2004, na de Oranjerevolutie in Oekraïne. Zijn adviseurs hadden hem in de aanloop naar de Oekraïense parlementsverkiezingen verzekerd dat de pro-Russische kandidaat Viktor Janoekovitsj probleemloos zou winnen. Maar uiteindelijk bleek de prowesterse Viktor Joesjtsjenko veruit de populairste. Omdat zijn adviseurs de schuld niet wilden krijgen – en hun ruime vergoeding moesten verantwoorden – verzonnen ze het verhaal dat de Amerikanen achter de verkiezing zaten. En Poetin geloofde hen.
In zijn beginjaren was Poetin inderdaad heel prowesters. Wanneer is hij omgeslagen?
ZYGAR: Diep vanbinnen wil hij nog altijd toenadering tot het Westen, maar hij heeft zich ervan afgekeerd omdat hij het gevoel heeft dat hij de hele tijd bedrogen wordt. Ze beloofden hem dat de 21e eeuw niet meer over invloedssferen zou gaan, maar ze hebben wel de NAVO en de Europese Unie uitgebreid tot aan de Russische grens. Poetin doet wat jongetjes doen als ze merken dat ze er niet bij horen: hij doet zich sterker en brutaler voor dan hij is, in de hoop respect te krijgen.
In uw boek komt Poetin vooral gedesillusioneerd en besluiteloos over.
ZYGAR: Hij gelooft niet dat politici morele waarden hebben. Hij heeft een duidelijke voorkeur voor cynische politici die hem niet de les lezen over mensenrechten: Silvio Berlusconi, Gerhard Schröder, Donald Trump. Hij adviseert zijn medewerkers om naar House of Cards te kijken, omdat hij ervan overtuigd is dat de Amerikaanse politiek écht zo in elkaar zit.
Heeft hij imperialistische ambities? Wil hij het oude Sovjetimperium herstellen?
ZYGAR:(hoofdschuddend) Het land is al groot genoeg, er is geen enkele noodzaak om het nog groter te maken. Poetin is een imperialist in de zin dat hij gehoord wil worden. Tijdens de Koude Oorlog werd op wereldvlak niets beslist zonder dat de Sovjet-Unie daarin gehoord werd. Dat wil hij restaureren. Hij wil een nieuw Jalta, een verdrag dat de wereldkaart hertekent. Hij droomt van een tegenhanger van de VN-Veiligheidsraad, waar Rusland echt kan wegen op de besluitvorming.
Wat zijn Poetins politieke doelen?
ZYGAR: Hij rekent erop dat hij de huidige generatie politici – die hem bedriegen – zal overleven. Hij wacht op betere tijden. Hij wil nog altijd hetzelfde als toen hij aantrad: persoonlijke relaties met wereldleiders die hem behandelen als leider van een wereldmacht.
Heeft Europa fouten gemaakt?
ZYGAR: Iedereen maakt fouten. Maar je kunt inderdaad vermoeden dat de Russen het conflict in Syrië niet zouden oppoken als de Amerikanen hen in het begin van de Poetinjaren tot de NAVO hadden toegelaten.
Is de Russische elite daar ooit echt in geïnteresseerd geweest?
ZYGAR: Meer nog, dat is ze nog altijd. De politieke elite is nog altijd zeer prowesters, ook al durft niemand daar nog voor uit te komen. Kijk, niemand kan ontkennen dat het Westen de Russen aan het lijntje heeft gehouden. Het heeft meer dan tien jaar geduurd voordat ze lid mochten worden van de Wereldhandelsorganisatie. Door die onderhandelingen altijd op de lange baan te schuiven, hebben de Amerikanen de westers-gezinden in het Kremlin in diskrediet gebracht. Toen Rusland uiteindelijk lid werd van de Wereldhandelsorganisatie bleek dat niet eens zo bijzonder. Landen als China en Kazachstan hebben een veel geslotener regime, en zij werden probleemloos lid. Daar hebben veel westersgezinde Russen aanstoot aan genomen.
Ooit komt er een einde aan Poetins bewind. Wat gebeurt er na hem?
ZYGAR: Ik zie drie mogelijke scenario’s. De eerste mogelijkheid noem ik het Pinochet-scenario, waarbij de machtspartij de verkiezingen verliest en de uitslag aanvaardt. Het is het meest optimistische scenario, maar tegelijk het meest onwaarschijnlijke. De tweede mogelijkheid is het Franco-scenario, waarbij na de autocraat de democratie hersteld wordt. Dat hebben we min of meer geprobeerd toen Dimitri Medvedev president werd, maar het is helaas mislukt. De laatste mogelijkheid is het Pakistan-scenario, waarbij leiders elkaar vervangen en er tussen hen geen verschil is omdat het systeem door en door corrupt is. (zucht) Ik vrees dat het Pakistaanse scenario het meest waarschijnlijke is.
Stel dat u Poetin uitgebreid had kunnen interviewen, wat had u hem dan willen vragen?
ZYGAR: (gaapt luid) Uitgebreid interviewen? Ik mag er niet aan denken. Ik heb nooit de neiging gehad om Poetin te willen interviewen, omdat ik al weet wat hij zal zeggen. Hij is doodsaai. Hij zegt jaar na jaar precies hetzelfde. Ik kan dat interview nu al uitschrijven.
Michaïl Zygar is te gast op de Russian Days in Flagey. Op 18/12 gaat hij er in debat met collega-schrijvers.
DOOR JEROEN ZUALLAERT, FOTO’S DIETER TELEMANS
‘Natuurlijk wil elke Rus betrouwbare media, eerlijke verkiezingen en een rechtsstaat. Maar nu even niet.’
‘Poetin doet wat jongetjes doen als ze merken dat ze er niet bij horen. Hij doet zich sterker en brutaler voor dan hij is, in de hoop respect te krijgen.’
