Is ons continent klaar voor de toekomst? ‘Europa is verslaafd aan de wereld van het verleden’

Een verbrande vlag van de Europese Unie, Athene, 21 maart 2011. © Reuters
Alderik Jacobs
Alderik Jacobs Freelance medewerker Knack.be

‘Europa kan zich niet goed aanpassen aan de nieuwe wereld’, zegt Bruno Maçães. Die nieuwe wereld is volgens de voormalige Portugese minister Eurazië, het supercontinent dat meer en meer geïntegreerd geraakt door nieuwe wegen, spoorlijnen en havens.

Deze eeuw is de eeuw van Eurazië, het supercontinent dat zich uitstrekt van Lissabon tot Jakarta. Hoe eerder we dat beseffen, hoe beter. Die boodschap brengt Bruno Maçães. Drie jaar geleden was hij nog minister van Europese Aangelegenheden in de Portugese regering. Tegenwoordig woont de politieke wetenschapper in Peking. Begin dit jaar verscheen zijn debuutboek The Dawn of Eurasia, een reisverslag langs de frontlinies van het veranderende supercontinent. Een tweede boek ligt deze maand in de rekken: Belt and Road. A Chinese World Order.

Bruno Maçães

– 1974: geboren in Portugal

– 2007: doctoraat politieke wetenschappen aan Harvard-universiteit

– Doceerde aan Yonsei-universiteit in Seoul en Bard College in Berlijn

– 2013-2015: Portugese minister van Europese aangelegenheden

– Dit jaar verscheen zijn eerste boek The Dawn of Eurasia

– Verbonden aan het Chongyang-instituut voor financieel onderzoek van Renmin-universiteit in Peking en het Hudson-instituut in Washington, adviseur bij consultancybedrijf Flint Global

Twee eeuwen lang leek Azië een stagnerend continent. Europa was vooruitstrevend en modern. Maar vandaag houdt die scheiding volgens Maçães geen steek meer. ‘De handelsroute tussen Azië en Europa is de belangrijkste ter wereld en nieuwe infrastructuur integreert Eurazië alsmaar meer.’ De rollen dreigen zelfs te worden omgedraaid. ‘Nu is er nog een evenwicht, maar het is duidelijk dat China sneller en ambitieuzer vooruitgaat.’

Bruno Maçães
Bruno Maçães© Tree2117 (CC BY-SA 4.0)

De schotten tussen Europa en het Oosten zijn verdwenen. Hoe zal het Euraziatische supercontinent er in de toekomst uitzien?

BRUNO MAÇÃES: Eurazië wordt meer een eengemaakte ruimte, maar het is vandaag nog chaotisch. Er bestaan botsende ideeën om het supercontinent te organiseren. Volgens welke principes en regels zal dat gebeuren? Het heeft honderdvijftig jaar geduurd om een overeenkomst te bereiken over de politieke inrichting van Europa, van Napoleon tot het ontstaan van de Europese Unie.

Hetzelfde doet zich nu voor in Eurazië, waar China, Rusland, India en Europa elkaar bekampen. En ook de Verenigde Staten doen mee. Daardoor stijgt de kans op een militair conflict. De eerste tekenen zien we vandaag al: spanningen tussen Europa en Rusland, tussen Amerika en China, en ik ben er zeker van dat er in de toekomst spanningen tussen Europa en China zullen ontstaan. Het komt erop aan die conflicten beheersbaar te maken en de controle niet te verliezen zoals Europa deed in 1914.

Waarom is Eurazië belangrijk voor ons Europeanen?

MAÇÃES: Elke belangrijke crisis in Europa ontstaat omdat we de gebeurtenissen ten oosten van onze grenzen niet naar onze hand kunnen zetten.

De vluchtelingencrisis is een goed voorbeeld. Europa kon de ontwikkelingen in Syrië niet beïnvloeden, zodat het binnen zijn grenzen met een vluchtelingenstroom te maken kreeg. Een ander voorbeeld? Zuid-Europa leed onder de competitie van Chinese importproducten, een belangrijke reden voor de eurocrisis en de Europese Unie had hierop geen antwoord.

Europa is zwak als het problemen niet buiten zijn grenzen kan houden. Dat is het verhaal van de afgelopen tien jaar. De verbinding met de rest van het Euraziatische continent is een fundamentele kwestie voor Europa.

De uitdagingen, die vanuit China, Rusland en de islamitische wereld op ons afkomen, leiden tot het uiteenvallen van de Europese Unie.

Kan de Europese Unie nog het hoofd bieden aan al die uitdagingen?

MAÇÃES: Na het nazisme verloren de Europeanen het vertrouwen in politieke macht. Ze kwamen met een systeem waarin niet meer mensen macht uitoefenen, maar wel autonome regels. Dat is een deel van het Europese succes, vooral op economisch vlak. Maar dat werkt niet altijd. Want de rest van de wereld werkt niet zoals ons. Om met de wereld om te gaan, heb je échte macht en échte beslissingen nodig.

Wat moet er dan veranderen?

MAÇÃES: De uitdagingen, die vanuit China, Rusland en de islamitische wereld op ons afkomen, leiden tot het uiteenvallen van de Europese Unie. Het is vijf voor twaalf. Wat Europa nu nodig heeft, is geen minister van Financiën of van Economie, maar een Buitenlandminister die alle macht krijgt, of een raad van 27 ministers met exclusieve bevoegdheden die beslissingen bij meerderheid neemt.

Wat betekent de brexit voor het Verenigd Koninkrijk?

MAÇÃES: Het is nog te vroeg om te weten wat het precies betekent, maar er is iets Euraziatisch aan. Als je denkt dat Europa de toekomst is en de hele wereld zoals Europa wordt, dan is de brexit een catastrofale vergissing.

Als je de wereld daarentegen voorstelt als het resultaat van een evenwicht tussen Europa en Azië, dan is het belangrijk voor het Verenigd Koninkrijk een brug te vormen tot de groeiende Oosterse economieën. Dat is enkel mogelijk als je zelf geen deel uitmaakt van de Europese Unie. Met zijn migrantenpopulatie en geschiedenis heeft het Verenigd Koninkrijk hiervoor het potentieel. Dat is de meest hoopvolle manier om naar de brexit te kijken.

Welk land kan het beste omgaan met Eurazië?

MAÇÃES: Europa kan zich niet goed aanpassen aan de nieuwe wereld. Het is verslaafd aan de wereld van het verleden. China is ambitieuzer en succesvoller. Het heeft een enorme geografische horizon. Wanneer China zeeroutes tussen Azië en Europa bestudeert, maakt het plannen welke havens hiervoor kunnen dienen, waarin het vervolgens investeert.

De Chinezen zijn ook in staat invloed uit te oefenen in Europa. Ze richtten de groep van 16+1 op, bestaande uit elf Europese lidstaten (uit Oost-Europa, nvdr.) en vijf Balkanlanden. Stel je voor: de Europese Unie richt een organisatie op met vijf landen uit Zuidoost-Azië en elf Chinese provincies. Dat is ondenkbaar! Daar kan Europa enkel van dromen. China slaagt er zelfs in om bij interne beraadslagingen van de Europese Unie zijn belangen door lidstaten te laten verdedigen.

De Nieuwe Zijderoute draait niet alleen om het bouwen van infrastructuur, de Chinezen investeren ook in het exporteren van hun ideeën en menselijk kapitaal.

China wil Eurazië integreren met de Nieuwe Zijderoute, een verzameling van grootschalige infrastructuurprojecten. Maar in meer en meer landen verzet de publieke opinie zich tegen de Chinese invloed. Hoe lost China die weerstand op?

MAÇÃES: Je moet naar het begin kijken. China was vroeger geïsoleerd van de rest van de wereld en had nauwelijks bondgenoten. Het kost tijd om dat te veranderen. Wanneer ik rondreis zie ik anti-Chinese gevoelens, maar ook positieve reacties. Meestal staat de elite dicht bij de Chinese overheid en de publieke opinie niet. China moet daarvoor ook een plan bedenken. Maar het is onmogelijk een wereldrijk op te bouwen in twintig jaar. Het heeft de Verenigde Staten ook honderd jaar gekost.

De Nieuwe Zijderoute draait niet alleen om het bouwen van infrastructuur, de Chinezen investeren ook in het exporteren van hun ideeën en menselijk kapitaal. Maar dat komt minder in het nieuws. Ze zijn er ook nog niet echt handig in, waarschijnlijk omdat het nieuw is voor hen. Mijn vrouw studeert in Peking publieke administratie samen met studenten uit landen die deelnemen aan de Nieuwe Zijderoute. De Verenigde Staten zijn in dat soort soft power altijd goed geweest, nu doet China hetzelfde. Buitenlandse studenten nemen een deel van het Chinese wereldbeeld terug mee naar huis.

Wil China met de Nieuwe Zijderoute ook wereldwijde waardeketens van producten uitbouwen?

MAÇÃES: Inderdaad, China is van plan de markt van de elektrische wagens te domineren. Dan wil het zelf niet de hele auto maar alleen de meest technologische geavanceerde onderdelen maken en de wagen assembleren. Minder waardevolle delen laat China liever in de rest van de wereld produceren.

Dat toont aan dat je de Nieuwe Zijderoute nodig hebt om het globale economische landschap te controleren. Chinese bedrijven produceren kobalt in Congo, dat gebruikt wordt voor batterijen. Die laat China in Kazachstan maken. De uiteindelijke auto rolt in China van de band. Zo ontstaat een efficiënte keten via de Nieuwe Zijderoute, helemaal geleid en gecontroleerd door Chinese bedrijven. Dat is wat Europese en Amerikaanse bedrijven ook deden de afgelopen vijftig jaar. Nu wil China – met vooral staatsbedrijven – hetzelfde bereiken.

En Trump wil dat beletten met een – voorlopig niet verder escalerende – handelsoorlog?

MAÇÃES: Die handelsoorlog gaat over waardeketens. De Verenigde Staten willen de Chinese economie isoleren zodat die de globale waardeketens niet kan uitbouwen. Ze proberen China ook in de lagere waardensegmenten te houden door te verhinderen dat het toptechnologie verwerft in Amerika.

Zullen de Verenigde Staten hierin slagen?

MAÇÃES: Als de regels van het spel hetzelfde blijven, dan wel. Want Amerika heeft de betere kaarten. Maar de wereldeconomie is radicaal aan het veranderen. Nieuwe technologieën in artificiële intelligentie, robotica en biotechnologie zijn revolutionairder dan de elektriciteit of de stoomkracht van vroeger. Soms verliest de speler met de beste kaarten, omdat hij zich minder goed en snel kan aanpassen. China zal gebruik moeten maken van de nieuwe technologische mogelijkheden om de regels van het spel te verstoren.

Als antwoord op China’s Nieuwe Zijderoute presenteerde de Europese Commissie een eigen voorstel om door middel van investeringen in infrastructuur Europa met Azië te verbinden. Wat denkt u ervan?

MAÇÃES: Ik heb erop gewacht. Het voorstel lijkt interessant en spannend, maar spijtig genoeg heeft het weinig inhoud. De conclusie luidt dat de nodige financiële middelen niet beschikbaar zijn. Europa wil vervolgens dat de verbinding met Azië volgens Europese regels gebeurt. Maar als je zegt dat er geen geld is om te investeren, hoe kan Europa dan verwachten dat de regels Europees zullen zijn in plaats van Chinees? De Europese Unie geeft een vreemd antwoord. Het zegt dat de Europese regels beter zijn, maar ze zijn natuurlijk vooral beter voor Europa, niet voor Rusland of China.

Italië was samen met Duitsland en Frankrijk de initiatiefnemer om een Europees screeningsmechanisme op te richten voor buitenlandse (lees: Chinese) investeringen. Nu staat Italië op de eerste rij om Chinees geld aan te trekken. Is er in Europa nog een gemeenschappelijk visie over China?

MAÇÃES: De nieuwe regering van Italië staat dichter bij China, vooral de onderminister van economie (Michele Geraci, nvdr.), die lang in China woonde en veel sympathie voor het land heeft. De Europese Commissie, Duitsland en Frankrijk hebben doorgezet met het screeningsmechanisme, bedoeld om de Europese economie te verdedigen tegen China. Maar ze kanten zich zo ook tegen Italië, waardoor de tegenstellingen in Europa toenemen.

Op het moment is China de grootste splijtzwam in Europa. Sommige lidstaten willen dat Europa reageert tegen China, anderen willen deelnemen aan de Nieuwe Zijderoute. In Portugal is er nu een grote strijd bezig. De Chinezen willen bij het staatsbezoek van president Xi Jinping (op 4 december, nvdr.) dat Portugal officieel toetreedt tot de Nieuwe Zijderoute, maar de regering wordt tegelijkertijd onder druk gezet door Duitsland en Frankrijk om dat niet te doen.

China gebruikt zijn economische macht voor politieke doeleinden.

Hoe speelt China dat allemaal klaar?

MAÇÃES: Het is eigenlijk onbegrijpelijk. Uiteindelijk gaat het niet over veel Chinees geld. Het bedrag dat Griekenland of Hongarije krijgen van China is een druppel in een oceaan vergeleken met wat ze uit de structurele fondsen van de Europese Unie halen. Maar China belooft veel. Misschien is er nu nog geen geld, maar wel in de toekomst wanneer het land veel machtiger wordt. Landen die als eerste op de kar springen, hopen een bevoorrechte partner te worden. Kleine landen voelen zich gevleid als de Chinese president hen ontvangt. Zo kan China machtiger worden dan het daadwerkelijk is. Dat is slimme politiek.

China gebruikt zijn economische macht voor politieke doeleinden. Polen kent spanningen met de Europese Unie over zijn rechtsstaat, maar Polen weet dat het niet gestraft wordt met de structurele fondsen van de Europese Unie, want die staan buiten de politiek. Met China is dat het tegenovergestelde. Een land dat de Chinezen tegen de haren strijkt, krijgt te maken met economisch vergelding. Een beloofde investering dreigt dan niet meer plaats te vinden. Zo vergroot China zijn macht in Europa.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content