Onder president Nayib Bukele daalden de moordcijfers drastisch in en rond de voormalige ‘moordhoofdstad’ van de wereld. Zelf dankt de president dat aan zijn Despliege Nacional, een programma waarbij wordt ingezet op zwaar geschut om het bendegeweld in te dammen. Kwatongen beweren dat Bukele het op een akkoordje gooide met de bendes.
Een baken van orde en rust was het kleine landje aan de Stille Oceaan weliswaar nooit, maar de moordcijfers van 2015 verbluften iedereen. Elke dag werden er in het Centraal-Amerikaanse land gemiddeld 18,2 mensen vermoord – ongezien sinds de bloedige burgeroorlog die in 1991 aan haar eind kwam. The Guardian eerde de hoofdstad San Salvador destijds met de macabere titel van ‘moordhoofdstad’ van de wereld.
Enter Bukele. Tijdens de volgende presidentsverkiezingen in 2019 verkozen de Salvadoranen, de buik vol van het geweld, schijnbaar vanuit het niets de relatief onervaren Nayib Bukele als president. Wat nodig was, zo oordeelden de Salvadoranen: een frisse blik, een concreet actieplan om het land van de bendes te zuiveren. Dat is precies wat de jonge populist Bukele leek te hebben. Op 1 juni 2019 stapte hij in het machtsvacuüm dat de andere partijen ter linker- en rechterzijde hadden nagelaten, met hun erfenis van wanbeleid en corruptie.
Nog geen drie weken later kondigde Bukele z’n Plan de Control Territorial aan – een gespierde versie van ‘meer blauw op straat’. Zowel de Salvadoraanse politie als het leger (FAES) zouden uitgerust worden met verbeterde vuurkracht. Het idee? De patrouilles in de achterstandswijken gevoelig opvoeren, en daarmee de machts- en rekruteringsbasis van de bendes breken.
Zwaarbewapende militaire patrouilles trekken sindsdien met de regelmaat van de klok door de straten. Geregeld worden arme wijken van de steden afgezet met gepantserde auto’s, terwijl de politie deur-tot-deurklopjachten houdt, op zoek naar leden van de inmiddels beruchte bendes die er de dienst uitmaken: Barrio 18 Sureños, Revolucionarios en Mara Salvatrucha.
Daarbij schuwen de ordetroepen zelf het geweld niet. In het pakket aan draconische maatregelen zit het gebruik van dodelijk geweld. Niet zelden vallen daarbij burgerslachtoffers. Ngo’s zoals Human Rights Watch spreken van een hellend vlak voor de mensenrechten in het land.
De cijfers laten alvast uitschijnen dat Bukele’s plan heeft gewerkt.
Maar de cijfers laten alvast uitschijnen dat Bukele’s plan heeft gewerkt. De moordcijfers vielen in 2020 terug tot gemiddeld 3,7 lijken per dag; in 2021 tot 3,2 per dag. Sindsdien gebeurt het geregeld dat de president triomfantelijk uit de hoek komt. Liefst op Twitter, dat het zowat tot officiële communicatiekanaal van de president heeft geschopt: ‘Al 19 uur zonder een moord’, klinkt het daar dan. Of ‘we staan zelfs niet meer in de top tien van meest gewelddadige landen ter wereld’. Daarbij deelt Bukele gretig foto’s van de gevangen bendeleden; een zee van kale, getatoeëerde koppen, aan elkaar vastgeketend op de binnenplaatsen van ’s lands gevangenissen.
De boodschap is duidelijk: Bukele wil de eer opstrijken dat hij de controle over het land opnieuw heeft overgenomen van de bendes. En dat zonder toevlucht te moeten zoeken tot onderhandelingen met bendeleiders, wat onder Bukele’s voorgangers een beproefde methode was.
Het op een akkoordje gooien?
Werpt de tactiek van Bukele vruchten af? Heeft de regering ditmaal echt de touwtjes in handen? Bukele’s voorgangers gooiden het in het verleden inderdaad dikwijls op een akkoordje met de bendes. In ruil voor geld zagen ze zich verzekerd van politieke steun en verminderd straatgeweld. Het is een tactiek die meermaals verguisd werd door Bukele zelf. Wellicht terecht – stuk voor stuk faalden de deals in hun opzet, en slechts méér straatgeweld bleek telkens de uitkomst.
Bukele beloofde dan ook komaf te maken met de onderhandelingspiste. In 2020 werden nog enkele voormalige vooraanstaande figuren veroordeeld voor het onderhandelen met bendes. Onder meer Benito Lara, Minister van Veiligheid onder Bukele’s voorganger, zou 150.000 dollar hebben betaald aan de bendes in ruil voor hun politieke steun.
Sancties tegen Bukele’s ploeg
Op het eerste zicht lijkt Bukele daarmee een ander pad te hebben ingeslagen. Maar schijn bedriegt. De twijfels over wie de controle in handen heeft, worden gevoed door een document dat op 8 december wordt vrijgegeven door het Amerikaanse Ministerie van Financiën. Daarin kondigt het sancties af voor twee hooggeplaatste Salvadoraanse ambtenaars. Het gaat over Osiris Luna, viceminister van Veiligheid en hoofd van het nationale gevangenissysteem, en Carlos Marroquín, hoofd van een programma dat de sociale eenheid in het land moet herstellen (Unidad de Reconstrucción del Tejido Social).
Beide heren worden beschuldigd van het voor de kar spannen van gevangen bendeleden. In ruil voor bepaalde diensten in de gevangenis – toegang tot prostituees, gsm’s en maaltijden met kip – zouden de bendeleiders akkoord zijn gegaan met Luna’s en Marroquín’s voorstel: minder doden op de Salvadoraanse straten.
Voor Luna en diens moeder, Alma Yanira Olivares, komt daarbovenop ook nog diefstal van overheidsmiddelen bij. Het duo zou voedsel hebben gestolen – voedsel dat bedoeld was om de ergste noden bij de bevolking te ledigen in de nasleep van de Covid-19-pandemie. De pakketten zouden vervolgens zijn doorverkocht aan private bedrijven, of zelfs andermaal aan de overheid. En door fictieve jobs te creëren zouden er daarnaast miljoenen dollars bestemd voor het gevangenisapparaat zijn omgeleid naar persoonlijke rekeningen.
De grondslag van de beschuldigingen staat niet vast. Meer dan waarschijnlijk beroepen de Amerikanen zich op een uitgebreid verslag dat werd gepubliceerd in de Salvadoraanse oppositiekrant El Faro, die als eerste naar buiten trad met het nieuws. De krant beschikt over een uitgebreid gamma aan bewijsmateriaal: onderschepte berichten, telefoontaps en videomateriaal, waarop te zien is hoe de functionarissen onderhandelen met leden van Barrio 18 Revolucionarios, Barrio 18 Sureños en de gevreesde Mara Salvatrucha.
Bukele was er als de kippen bij om het nieuws te ontkennen. ‘De beschuldigingen zijn absurd’, klonk het, alweer op Twitter. Maar de sancties ondergraven wel Bukele’s stelling dat alleen zijn beleid verantwoordelijk is voor het verminderde geweld. Tegelijk blijkt hij uit hetzelfde hout gesneden als z’n verguisde voorgangers die deals sloten met de bendes. Alleen lijkt het nu alsof Bukele er zelfs niet voor durft uit te komen. En uiteraard kan de nieuwbakken president, die beloofde komaf te maken met ’s lands bedorven elite, zelf elke aantijging van corruptie binnen z’n regering missen als kiespijn.
Bukele heeft een probleem, zoveel is duidelijk.
Plotse piek in moordcijfers
Bukele heeft een probleem, zoveel is duidelijk. Maar wat nog veel meer dan de Amerikaanse sancties de twijfels voedt over wie de controle in handen heeft, zijn de plotse pieken in de moordcijfers.
In november 2021 was er zo’n periode. Op 9 november vatten de bendes een 72-urige periode aan van extreem geweld, waarbij 46 mensen werden gedood. Sommige slachtoffers leken willekeurig gekozen, meldde de krant La Prensa Gráfica. Maar vreemd genoeg, zo meldt onderzoeksinstelling InsightCrime, stokten de moordcijfers direct nadien. Op 12 november vielen er zelfs helemaal geen doden, op 13 november slechts eentje.
InsightCrime kadert de korte opflakkering van het geweld in een boodschap van de bendes aan de regering-Bukele, die z’n presidentschap heeft opgehangen aan het stoppen van het geweld. De bendeleden hebben stilaan door dat dode lichamen hen een machtsbasis bieden om met de regering te onderhandelen. Zo zijn ze beide verbonden in een bloedig pact, stelt InsightCrime. ‘De regering en de bendes communiceren met elkaar door middel van lijken’, besluit het instituut bij monde van Juan Martínez, een antropoloog die jarenlang het bendegeweld bestudeerde.
De antropoloog ziet nog een reden voor de sporadische geweldspieken. Martínez stelt dat het straatgeweld ook een manier is voor de jonge, onervaren bendeleden om druk te zetten op hun gevangen leiders. Die laatsten mogen dan wel in de gevangenis bediend worden met gsm’s, kippenvlees en prostituees, maar daar hebben de bendeleden op straat niets aan. ‘Voor de eerste keer in de geschiedenis van de bendes hebben de kleine garnalen een manier gevonden om druk te zetten op hun gevangen leiders.’
Impact
Welke impact die tendens zal hebben op de toekomst, is onduidelijk. Maar het recente patroon waarbij de moordcijfers sporadische pieken vertonen, zal waarschijnlijk de norm worden in het Centraal-Amerikaanse land. Bukele blijkt in hetzelfde bedje ziek als vele van z’n voorgangers. De maras hebben met de moorden een krachtig wapen in handen dat zij nog steeds een belangrijke machtsfactor zijn. Dat moorden kan gebeuren zonder al te veel interferentie met hun gebruikelijke activiteiten, zoals drugshandel, afpersing en prostitutie. En de Salvadoraan die de buik vol heeft van het geweld betaalt de rekening, niet zelden met z’n eigen bloed.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
