Hoe Rusland coronapandemie gebruikt: ‘In quarantaine zijn burgers nog meer beïnvloedbaar’

Rusland gebruikt de coronacrisis om verdeeldheid te zaaien in de EU. Dat stelt de militaire inlichtingendienst ADIV in een exclusief interview met Knack. Voor het eerst geeft de dienst tekst en uitleg bij de desinformatiecampagnes die ze monitort op Twitter en Facebook.

Pandemieën en propaganda gaan hand in hand. Tijdens de Koude Oorlog verspreidden de KGB en de Stasi al het gerucht dat hiv als een geheim wapen ontwikkeld was in een Amerikaans lab. Vandaag wordt ook de coronacrisis ingeschakeld in desinformatiecampagnes, onder meer op sociale media zoals Twitter en Facebook.

Dat zegt de militaire inlichtingendienst ADIV. Het platform Information Operations van de ADIV monitort in realtime elke mogelijke externe digitale bedreiging tegenover België, de EU en de NAVO. Het is bemand met inlichtingenofficieren die opgeleid zijn in psychologie, sociologie en marketing.

‘Met gespecialiseerde software, onder meer voor netwerkvisualisatie, proberen we trends te ontwaren’, zegt David*, de adjunct-teamleider van het platform. ‘Daarnaast richten we ons ook op bepaalde spelden in de hooiberg, key influencers die een grote rol spelen op sociale media.’

Aanvankelijk focuste de ADIV zich op de onlinepropaganda van de IS.

David:Na de aanslagen van 22 maart 2016 stelden we vast dat de Islamitische Staat op sociale media een substantiële invloed had. De expertise die we rond de IS hadden opgebouwd, kwam goed van pas toen we vorig jaar sociale media afspeurden in de aanloop naar de Europese en nationale verkiezingen. De IS werkte rechttoe rechtaan. Rusland gaat veel slinkser en subtieler te werk. Het probeert met propaganda de samenhorigheid in de maatschappij aan te vallen en extremen aan te wakkeren.

En werkt dat?

David:Dat moet je op de lange termijn bekijken. ‘De EU is slecht en neemt geen verantwoordelijkheid’: als je die boodschap blijft herhalen, gaan burgers na een tijd mee in dat discours.

Maakt propaganda deel uit van Ruslands militaire strategie?

David:Generaal Valery Gerasimov, stafchef van de Russische strijdkrachten, onderschrijft het belang van information operations – een modern woord voor propaganda. Het gaat om het opdringen van politieke ideeën door in te spelen op de psyche van de mens.

Rond de verkiezingen vorig jaar merkte de ADIV geen abnormale fenomenen of verhoogde activiteit.

David:Dat klopt. We zagen géén grootschalige gecoördineerde onlineactie. Hier en daar merkten we wel enkele ‘wespensteken’ – dingen die verschenen op sociale media, maar weinig bereik hadden. En op de verkiezingsdag zelf viel nog iets op. Een betoging van een paar honderd gele hesjes in Brussel werd opvallend ruim gecoverd door Russische media, bekende en minder bekende.

Zet Rusland media in voor propagandadoeleinden?

David:In de eerste plaats heb je echte propagandakanalen zoals Russia Today, Sputnik en Ruptly. We zien trouwens steeds meer Belgische en Nederlandse Twitter- en Facebookaccounts die artikels van die kanalen retweeten of herposten. Daarnaast zijn er minder officiële kanalen die Russisch gedachtegoed promoten, zoals het Twitteraccount Russia Beyond. Vervolgens heb je een aantal alternatieve media, zoals Voice of Europe. En ten slotte zijn er onnoemelijk veel bots en internettrollen die al die pro-Russische inhoud pushen.

Het migratiethema lijkt daarvoor uiterst geschikt.

David: Van ’s morgens tot ’s avonds zag je hoe de recente problemen aan de Turks-Griekse grens online werden uitgespeeld om het anti-EU-sentiment aan te wakkeren. Zodra die spanningen voorbij waren, zochten ze een nieuw thema. Toen de coronacrisis de kop opstak en overheden maatregelen oplegden, hebben verschillende accounts het bericht verspreid dat social distancing blijkbaar níét gold voor migranten.

Zelfs op de coronacrisis wordt handig ingespeeld?

David:Covid-19 is een thema zoals elk ander, en Rusland gebruikt het om zijn klassieke narratieven uit te spelen: anti-EU- en anti-NAVO-sentimenten, sociale onrust, migratie, fake news … De omstandigheden zijn natuurlijk bijzonder. Bijna iedereen moet thuisblijven. Burgers zitten volledige dagen achter hun laptop gekluisterd en halen daar hun informatie. Bovendien zijn veel mensen door de coronacrisis heel angstig, ze willen hoop. Door die combinatie zijn ze vatbaarder voor manipulatie en propaganda.

Welke coronaberichten hebben jullie al gespot?

David:Naar aanleiding van de corona-epidemie zette de NAVO in maart de oefening Defender Europe 20 stop, de grootste NAVO-oefening sinds het einde van de Koude Oorlog. Plots zagen we berichten opduiken waarin die militaire oefening een ‘verspreider van covid-19’ werd genoemd, of een ‘cover-up voor Amerikaanse militairen die aankomen in Europa’. Een ander voorbeeld zijn de maatregelen die EU-landen troffen om de verspreiding van het virus tegen te gaan. ‘Dat komt ervan als je werkt met open grenzen’, klonk het. Dat spoort met het Russische narratief dat gesloten grenzen wérken. Nog een ander voorbeeld zijn berichten over de bouw van een groot ziekenhuis in Rusland. ‘Kijk, wij spelen wel heel snel op de bal en reageren goed op crisissen.’

Merkte de ADIV ook een piek op in de coronaboodschappen?

David:Heel duidelijk. Dat was toen Rusland eind maart medische hulp naar Italië stuurde. We zagen echt een explosieve groei op Belgische en Nederlandse accounts, met wel tienduizenden interacties in één dag. Rusland heeft dat heel slim gespeeld. Het wierp zichzelf op als de cavalerie die te hulp schoot. Op de vrachtwagens van het militaire konvooi kleefden grote stickers, met de vlaggen van Italië en Rusland, en daaronder de slogan Dalla Russia Con Amore. Die vrachtwagens doorkruisten nota bene een NAVO-lidstaat. En dat werd allemaal heel knap in beeld gebracht. Je zíét de hulp.

Onderschat dat visuele aspect niet, want zowat 80 procent van het internetverkeer op sociale media bestaat uit filmpjes. De miljoenen die de Amerikaanse president Donald Trump belooft, vallen in het niets bij die beelden van het Russische konvooi. En die beelden werden dan naast een video geplaatst van Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen, die aan de Europeanen toont hoe je je handen moet wassen. Dus welke boodschap werd massaal gedeeld op sociale media? ‘De EU laat zijn bevolking in de steek terwijl Rusland wél hulp biedt.’ De nuance dat gezondheidszorg geen EU-bevoegdheid is, ontbrak volledig.

Rusland bracht toch gewoon de realiteit in beeld?

David:Voor alle duidelijkheid: ons platform detecteert alleen maar, we vellen geen waardeoordeel. Wij monitoren gewoon of er boodschappen passeren die op de korte of langere termijn een invloed kunnen hebben.

Hoe schat u de schenking van mondmaskers door China in?

David:Op het gebied van information operations vis à vis de EU was China tot vorig jaar heel bescheiden. Maar sinds de coronacrisis is het substantieel toegenomen. We hebben daar onlangs nog een rapport over uitgebracht, maar dat is geclassificeerd. Ik kan er dus niets over zeggen. Behalve dit: Chinezen zijn goede handelaars en werken op de lange termijn.

Wie krijgt jullie geclassificeerde rapporten wel te zien?

David:We delen onze rapporten met de Staatsveiligheid, waar we goed mee samenwerken. Verder ook met de chef Defensie, het kabinet Defensie, het Crisiscentrum en Buitenlandse Zaken. Vroeger lag er wat tijd tussen die rapporten, maar sinds de coronacrisis maken we er elke week een. Dit gaat iederéén aan.

* David is een schuilnaam.