Hoe Napoleon de weg plaveide voor modern Europa

Napoleon wordt herinnerd als een genadeloze veldheer, maar was vooral de grondlegger van een modern Europa. Twee eeuwen na zijn dood is zijn invloed nog dagelijks merkbaar.

Op de Heiland en het genie uit Stratford-upon-Avon valt weinig aan te merken, over Napoleon zijn de meningen verdeeld. Hij stelde orde op zaken in de woelige jaren na 1789 en legde de geest van de Revolutie vast in een modern bestuur en de Code Civil. De keizer exporteerde dit Burgerlijk Wetboek naar zijn hele keizerrijk, waaronder Nederland. Maar zijn overheersing ging ook gepaard met plunderingen en uitbuiting. Bovendien liet de despoot zich verblinden door zijn eigen successen en ging hij maar door met oorlog voeren. In 1812 ondernam hij een hachelijke veldtocht naar Moskou, die ruim een half miljoen manschappen van zijn Grande Armée het leven kostte. Die nederlaag betekende het begin van het einde. Niet veel later stortte zijn keizerrijk in en verloor Frankrijk haar macht.

Coup

Napoleone di Buonaparte werd in 1769 geboren op Corsica, dat toen nog bij Italië hoorde. Op negenjarige leeftijd vertrok hij met zijn oudere broer naar Frankrijk, zijn vader Charles had voor de twee jongens een studiebeurs weten te regelen. Napoleon belandde alleen bij de monniken in het Bourgondische Autun en deed op zijn zestiende vervroegd eindexamen aan het École MIilitaire in Parijs. Talen waren zijn sterkste kant niet, maar de jonge Corsicaan blonk uit in wiskunde.

De militair was negentien jaar oud toen de Franse Revolutie uitbrak. Hij was toen al bezig met een opmars binnen het leger, maar raakte pas echt bekend na succesvolle veldtochten naar Italië en Egypte. In 1799 maakte de revolutionair Emmanuel Joseph Sieyès plannen om het Directoire omver te werpen, de vijfkoppige regering die sinds 1795 aan de macht was. Hij vroeg Napoleon om hulp en de coup slaagde. Maar de ambitieuze veldheer, die de steun van het leger had, trok al snel alle macht naar zich toe. In 1804 kroonde hij zichzelf tot keizer. Het volk werd achteraf geraadpleegd en stemde toe.

Al snel nadat Napoleon Sieyès aan de kant schoof, liet hij een Grondwet schrijven. Binnen een paar jaar stampte hij instanties en structuren uit de grond die nog steeds de basis voor het huidige Frankrijk vormen. De despoot deelde het land in in veiligheidsregio’s met een politiechef, richtte de Banque de France op en stichtte middelbare scholen. Hij ging belasting innen om zijn veldtochten van te betalen, en voerde straatnamen en huisnummers in om dat praktisch mogelijk te maken. Ook stelde hij het gebruik van het metrisch stelsel verplicht.

Nouveau riche

In 1804 volgde zijn huzarenstuk, de Code Civil, waarvoor iedere Fransman gelijk werd – de belichaming van het door de Fransen nog steeds zo gewaarde égalité-principe. Dit Burgerlijk Wetboek voerde de keizer in zijn hele rijk door, en vormt in veel Europese landen nog steeds de basis voor het recht. Dat ging onder dwang, maar al snel zagen zijn onderdanen de praktische voordelen ervan in, net als van een centraal georganiseerde overheid. Napoleon maakte ook de afschaffing van de maatschappelijke standen officieel. Doordat de adel en de geestelijken niet meer automatisch de mooie baantjes kregen, ontstond een nieuwe elite, de nouveau riche.

Ook zijn grootste critici kunnen er niet omheen: Napoleon was een zeer begenadigd politicus en militair. Hij zette de principes van de revolutie om in wetten en instanties, maar begreep goed dat de nieuwe regels geen harde breuk moesten vormen met het Ancien Régime. De keizer had een goed beoordelingsvermogen, was een razendsnelle denker en had een ijzersterk geheugen. Hij had een talent om de juiste mensen om zich heen te verzamelen en het beste in hen naar boven te halen. Maar compleet bevangen voor zijn eigen succes zag hij geen grenzen of gevaren meer. Die overmoed kostte hem uiteindelijk – figuurlijk – de kop.

Nalatenschap

Ieder tijdperk heeft zijn eigen blik op Napoleon, zeggen de Fransen. Anno 2021 is er weinig interesse meer in het krijgsgeweld, ook niet in zijn zegetochten. De laatste decennia is er vooral aandacht voor de persoon Napoleon en de verschillende facetten van zijn karakter: de heerser, de banneling op het eilandje Sint-Helena in de Atlantische Oceaan, de romanticus in zijn relatie met Josephine de Beauharnais, de doorzetter.

Sinds het begin van dit millennium is er discussie over zijn beslissing de slavernij opnieuw in te voeren in de koloniën, in de huidige periode van woke-isme nog steeds onderwerp van debat. Napoleon wilde hiermee de rust doen terugkeren en zorgen dat er weer geld in het laatje kwam, maar gaf zelf later toe dat het een vergissing was. Dit gevoelige onderwerp staat overigens niet op de kalender vol met exposities en conferenties die er in dit herdenkingsjaar worden georganiseerd. In onder andere het Musée de l’Armée en het kasteel van Fontainebleau, waar de keizer afscheid nam van Frankrijk toen hij voor de eerste keer werd verbannen naar Elba, draait het om zijn persoon, Josephine, en kunstwerken in de empirestijl.

De nalatenschap van de keizer is vooral praktisch: wij profiteren nog iedere dag van een goed functionerende rechtspraak en een centraal georganiseerde staat. Het is de vraag hoe Frankrijk eruit had gezien als Napoleon geen einde had gemaakt aan de burgeroorlog en de wetten van de Revolutie niet had bestendigd. Waarschijnlijk was er een telg uit de Bourbon-familie aan de macht gekomen, die het Ancien Régime min of meer had voortgezet. Maar ondanks het feit dat Napoleon de Fransen gelijk maakte voor de wet en ze daarmee vrijheid gaf was hij een autocraat. De koningen hadden al veel macht, de keizer zette dat voort met zijn alomtegenwoordige staat. De neiging om naar de regering te kijken in plaats van zelf actie te ondernemen, werd daarmee versterkt. En dat speelt de Fransen nog steeds wel eens parten.