Een ‘anti-oligarchische golf’ overspoelt Moldavië, Georgië en Armenië. Terecht democratisch optimisme bij onze oosterburen of een naïeve veralgemening?
Hoe Polen en Hongarije jaar na jaar verder verglijden tot autoritaire staten lezen we regelmatig op onze nieuwssites. Zelfs Hongaarse schoolboeken krijgen hier terecht aandacht, omdat ze duidelijk maken hoe Viktor Orban zijn greep op het onderwijs versterkt.
Verhalen over landen uit het voormalige Warschaupact die een transitie maken in de andere richting halen veel minder de Vlaamse kranten. Onterecht, want voor de inwoners van die landen betekent een ontwakende democratie hoop na decennia stilstand.
Het wonder van Moldavië
‘Vlad Plahotniuc gebruikt de staat als zijn privéonderneming. Hij is de grote poppenmeester en benoemt alle belangrijke beleidsmakers.’ Dat zegt een Europese diplomaat in 2017 tegen Jonathan Holslag over de sterke man van Moldavië. Plahotniuc was toen de leider van de Democratische Partij en is nu… een politicus op de vlucht.
In Moldavië blijkt het onmogelijke mogelijk. De Moldavische kiezer legde de kaarten in februari 2019 zeer moeilijk. Na drie maanden onderhandelen brak een constitutionele crisis uit in het buurland van Roemenië en Oekraïne. Gedurende drie dagen had het land zelfs twee regeringen: een gesteund door het Grondwettelijk Hof en een met de electorale steun van het volk.
Het Grondwettelijk Hof haalde bakzeil en nam uiteindelijk ontslag. De regering van Plahotniuc was daarmee dood. Hij vertrok met zijn privéjet naar een onbekend buitenland, achtervolgd door geruchten over drugssmokkel. Zo keerde de rust tussen de Moldavische wijnranken weer.
De andere regering werd de enige regering. Premier Maia Sandu van het pro-Europese ACUM vormde een coalitie met de russofiele Socialistische Partij van president Igor Dodon. Zo verzoende ze water en vuur wat betreft de geopolitieke agenda.
‘Deze samenwerking is geen perfecte oplossing, maar het is de enige manier om Moldavië te bevrijden uit de greep van het oligarische regime,’ zei premier Sandu aan POLITICO. Haar voornaamste werf is het voorkomen van nieuwe uitwassen van industriëlen met politieke tentakels.
In 2014 kwamen heel wat grootschalige financiële schandalen aan het licht. De oligarchen stalen 1 miljard dollar van drie banken. Sandu lijkt alvast de juiste vrouw op de juiste plaats om die wantoestanden aan te pakken. Als econoom met een Harvard-diploma en als ex-adviseur van de Wereldbank beseft Sandu haar grote verantwoordelijkheid.
De middelvinger van Oekraïne
De regimecrisis in Moldavië veranderde het land voorgoed. Nu is er potentieel om het land institutioneel grondig te hervormen en de macht van het oude politieke establishment in te perken. Niet alleen de poppetjes moeten veranderen, ook de hele poppenkast.
Die analyse geldt ook voor buurland Oekraïne. Daar won komiek Volodymyr Zelensky in april 2019 de presidentsverkiezingen van Petro Porosjenko. ‘In de tweede ronde stemde 72 procent op Zelensky, omdat kiezers hun middelvinger wilden opsteken naar de macht,’ zegt de Russische politicoloog Vitali Sjkljarov aan NRC. Chocolademagnaat Porosjenko beloofde bij zijn aanstelling in 2014 een strijd tegen de corruptie, maar die zag de Oekraïner te weinig.
Zal Zelensky wel echt het tij kunnen keren? Waarnemers zijn sceptisch, want Zelensky wordt gesteund door een andere oligarch, Ihor Kolomojsky. Bovendien nodigde hij al oligarchen uit om te helpen bij de heropbouw van Donbass, de regio die zich met steun van Rusland wil afscheiden van Oekraïne.
Als Zelensky op dit elan doorgaat zal de Oekraïense kiezer niet aarzelen om opnieuw de middelvinger op te steken bij de volgende verkiezing. Het normale spel van de democratie dus. Dat Porosjenko dit jaar ridderlijk zijn nederlaag toegaf en na één termijn op een vreedzame manier de macht doorgaf, is hoe dan ook een stap richting gezonde democratie.
Het straatprotest van Georgië en Armenië
Rubberen kogels zijn allesbehalve een teken van een vlot functionerende democratie. Op 20 juni vlogen die betogers rond de oren in Tbilisi, de hoofdstad van Georgië. De regering sloeg het protest tegen de komst van een Russische parlementariër hard neer. Het gebruik van geweld ontketende wekenlang protest tegen die regering. Nu eisen de protestanten het ontslag van de minister van Binnenlandse Zaken en vervroegde verkiezingen.
De woede tegen Rusland, dat met Abchazië en Zuid-Ossetië de facto een deel van Georgië bezet, keerde zich dus ook tegen de eigen heersers. Ook hier is de machtsconcentratie bij een paar personen een doorn in het oog. ‘Het land is opgekocht door de rijkste man van Georgië: Bidzina Ivanisjvili,’ zegt politicoloog Sjkljarov aan NRC. ‘Ondertussen is de economische situatie beroerd en zitten veel Georgiërs zonder werk. Dit is een opstand tegen de oligarchen.’
Voorlopig lijkt het Georgische straatprotest geen grote veranderingen teweeg te brengen. Dat zoiets wel mogelijk is, bewijst buurland Armenië. Aanhoudende manifestaties leidden daar in de lente van 2018 tot een heuse Fluwelen Revolutie. Premier Nikol Pasjinjan kwam erdoor aan de macht en won in december ook overtuigend de parlementsverkiezingen. Daardoor heeft hij nu vijf jaar om het land fundamenteel te hertekenen.
Volgens een poll vinden de Armeniërs ‘het terugdringen van de corruptie’ tot nu toe de grootste verwezenlijking van de nieuwe regering. In die strijd tegen corruptie wil Pasjinjan ook het werk van onderzoeksjournalisten vergemakkelijken door het bedrijfsregister en het kadaster transparanter te maken.
Democratie te voet
Het oorspronkelijk optimisme na de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991 is allang weggeëbd. Het neerhalen van het IJzeren Gordijn bracht geen instant democratie. Zwakke instituten lieten de baan voor ex-communistische leiders om nog meer macht naar zich toe te trekken. Kleptocratische oligarchen zonder duidelijke ideologie grepen de macht.
De laatste maanden flikkeren er echter opnieuw democratische lichtpuntjes in verschillende ex-Sovjet-landen. De situaties in Moldavië, Oekraïne, Georgië en Armenië zijn heel verschillend, maar hebben gemeen dat het volk de oligarchen onder druk zet.
Welk blijvend effect deze ‘anti-oligarische golf’ zal hebben op onze oosterburen is afwachten. Een ding maken deze evoluties wel duidelijk: democratie is zoals vertrouwen, het komt te voet en gaat te paard.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
