‘Rusland zal zich meedogenloos laten gelden’, voorspelt de Britse historicus Adam Tooze. ‘De westerse wapenleveringen zijn uitingen van solidariteit. Maar wie is daarbij gebaat: de Oekraïners of vooral ons geweten?’
Wie dacht dat de Russische invasie in Oekraïne er ‘plots’ is gekomen, heeft niet goed gekeken, vindt Adam Tooze (54). De Britse professor geschiedenis aan Columbia University in New York is een expert in de mondiale economie en politiek. En hij ziet de toekomst somber in. ‘Het Westen heeft maandenlang de dynamiek niet willen zien die tot deze veldtocht heeft geleid. De Oekraïense president Volodymyr Zelensky heeft het aangedurfd om kleine maar duidelijke stappen richting Westen te zetten, weg van Rusland. Daardoor heeft het Kremlin het gevoel dat het de controle verliest. Moskou beschouwt zichzelf al sinds 2014 in oorlog met Oekraïne. Vanuit het Kremlin gezien is deze invasie slechts een nieuwe escalatie binnen een bestaand conflict.
Het Westen wil Rusland met zware sancties doen zwichten. Kan dat lukken?
Tooze: Ik vrees van niet. De Amerikaanse president Joe Biden heeft aangekondigd dat hij niet militair zal ingrijpen, maar dat Rusland economisch een zware prijs zal betalen. Maar de Russische leiders rekenen op hun economische troef: de uitvoer van energie, die het voortbestaan van het land verzekert. Nee, Rusland zal zich meedogenloos laten gelden in Oekraïne.
Poetin ging duidelijk uit van een blitzkrieg.
Tooze: De Amerikanen en hun bondgenoten ook. Washington en Berlijn dachten wellicht dat ze Rusland met sancties kunnen treffen als Oekraïne onder de voet is gelopen. Nu krijg je een mix van militaire actie en sancties. Voor Rusland komen de westerse sancties dus niet achteraf, maar zijn wij een oorlogvoerende partij. Dat kan tot een escalatie leiden.
De grens tussen oorlog en vrede is gevaarlijk vaag geworden.
Hoe moet Poetin dan worden tegengehouden, als economische sancties die ook zijn bevolking treffen hem niet op andere gedachten brengen?
Tooze: In het beste geval keert de Russische bevolking zich tegen het regime van Poetin en trekt hij zich terug. Maar dat zijn twee veronderstellingen die misschien naïef zijn. Wat als Poetin de economische crisis gebruikt om de nationalisten achter zich te scharen?
Hoe ernstig kan de Russische economische crisis worden?
Tooze: Ik verwacht een korte paniekreactie op de financiële markten, die gepaard gaat met een periode van hevige inflatie. Het bruto nationaal product zal dan sterk dalen. Misschien komt er een herstelfase, maar de groei zal nog jarenlang zeer traag verlopen. Dat zagen we alvast na de sancties die Iran werden opgelegd.
Welke delen van de Russische samenleving zullen het hardst worden getroffen door de crisis?
Tooze: Grote bedrijven, maar ook de middelhoge inkomens. Dan dreigt een proletarisering van de middenklasse, zoals we dat hebben gezien in de Weimarrepubliek. Ik vrees dat een economische crisis in Rusland kan leiden tot een massale mobilisatie van nationalisten, waarbij een luide minderheid op straat komt en het regime aanspoort tot verdere escalatie.
U denkt dus dat harde sancties gevaarlijk kunnen zijn?
Tooze: We mogen het risico dat we nemen niet onderschatten. Het optreden van het Westen doet mij enigszins denken aan het begin van 1941, toen Amerika nog niet deelnam aan de oorlog maar belangrijk oorlogsmaterieel leverde aan het Verenigd Koninkrijk en andere tegenstanders van de Asmogendheden. Adolf Hitler heeft dat niet aanvaard en heeft Amerika de oorlog verklaard.
Dat is een gewaagde vergelijking.
Tooze: Ik weet het. En ik hoop van harte dat ik me vergis. De grens tussen oorlog en vrede is gevaarlijk vaag geworden.
Veel westerse bedrijven gaan al verder dan de opgelegde sancties. Rederijen doen niet langer Russische havens aan, bedrijven verlaten het land.
Tooze: Een les uit de sancties tegen Iran is dat investeerders en consumenten zich terugtrekken als het Westen politieke onzekerheid teweegbrengt. De aankondigingen van vorige week, vooral de maatregelen tegen de Russische centrale bank, waren voldoende om angst en paniek te zaaien.
Wordt de economie daarmee een middel tot oorlogsvoering?
Tooze: De schade aan de Russische economie is enorm. En terecht. Ik begrijp dat mensen hun wodka willen weggieten als Russische bommen op Oekraïense ziekenhuizen vallen. Zo’n boycot van Russische goederen is een democratische reactie die Poetin wellicht niet had verwacht. Maar het zal de Russische economie niet volledig kapotmaken.
Kunnen wapenleveringen aan Oekraïne een einde helpen maken aan de oorlog?
Tooze: Ik vrees van niet, integendeel. Vooral omdat de steun aan Oekraïne ook niet overschat moet worden. De paar bazooka’s of helmen die sommige landen leveren, zullen het resultaat niet beïnvloeden. Zelfs als Duitsland zijn volledige legervoorraad aan Oekraïne zou overdragen, is het nog maar de vraag of dat zou volstaan om één enkele brigade gevechtsklaar te maken. De wapenleveringen zijn uitingen van solidariteit, gefundenes Fressen voor de Russische propaganda. Wij moeten ons afvragen wie gebaat is bij dat soort symbolische gebaren, de Oekraïners of vooral ons geweten?
Oekraïne slaagt er blijkbaar in grootscheeps verzet te organiseren.
Tooze: Maar speelt onze hulp daarbij een rol? Er sijpelt weinig informatie door. Welke tanks werden kapot- geschoten met welke raketten? Werden er Oekraïense of westerse wapens gebruikt? Waar komt die bewonderenswaardige strijdlust vandaan? Dat weten we allemaal niet.
Zijn we niet moreel verplicht Oekraïne te helpen?
Tooze: Ik vind het vreselijk de wereld te bekijken door de lens van een realist, maar ik betrap mezelf daar steeds vaker op. Realisme vereist dat we beseffen dat Oekraïne nauwelijks een kans heeft om de oorlog te winnen. Misschien had men Oekraïne onneembaar kunnen maken met massale hulp na 2014. Maar dat was niet de politiek die het Westen voerde. Om goede redenen. Wat heeft het voor zin om nu symbolisch wapens te leveren? Wij huldigen dit als een keerpunt voor Europa. Maar is dat niet wat ijdel? Wat we doen, is te weinig en komt veel te laat.
Dat klinkt erg berustend. Als wapenleveringen en sancties niet werken, wat kan het Westen dan doen? Misschien toch olie- en gasleveringen boycotten?
Tooze: Een olie- en gasboycot zal Poetin niet tegenhouden, ook al zou dat Rusland economisch schaden. Misschien is het zelfs beter om de olie- en gastanks nu te vullen om in het najaar nog reserves te hebben. Zolang Poetin niet omvergeworpen is, moeten we met hem tot een akkoord komen. Onder die omstandigheden is ‘nu het juiste doen’ het laatste van onze problemen.
Sturen Rusland en China aan op een nieuwe wereldorde?
Tooze: Nee, het woord ‘orde’ moet naar de vuilnisbelt van de geschiedenis worden verwezen. De financiële crisis, de coronacrisis, de klimaatcatastrofe: waar zou orde vandaan moeten komen?
China zou de situatie op z’n minst kunnen gebruiken om de nieuwe supermacht te worden.
Tooze: Dat lijkt zo. Tegelijk moet Peking zich afvragen of Rusland wel de slimme, strategische partner is die het nodig heeft – of gaat het hier om een tweede Noord-Korea, alleen met veel meer kernwapens? Economisch hebben de Chinezen de betere kaarten, maar Rusland bepaalt de wereldpolitieke discussie met zijn militaire macht. China moet zich dus bewapenen om niet alleen tegen de VS, maar ook tegen Rusland op te kunnen.
Is de Amerikaanse dominantie binnenkort verleden tijd?
Tooze: De VS handelen ook nu niet alleen. De sancties tegen Rusland hebben alleen effect omdat Europa erin meegaat. In het oosten van de Stille Oceaan kan Amerika niet meer om China heen. Een vrijhandelsovereenkomst zonder Peking heeft daar geen kans, maar een akkoord met China is in Amerika ook niet realiseerbaar want de Democraten en de Republikeinen zijn daarover te verdeeld. We krijgen wellicht een wereld met drie of vier dominante machten die wisselende bondgenoten achter zich zullen scharen. Een multipolair systeem. Misschien slagen de Europeanen erin eensgezind op te treden. Ik zou er niet op inzetten.
Dat klinkt erg somber.
Tooze: Ik weet het. Er is op dit moment weinig reden tot optimisme. Dat is me duidelijk geworden toen de sancties werden opgelegd aan de Russische centrale bank. Op dat moment besefte ik dat de volgende stap vanuit Russisch oogpunt alleen een nucleaire dreiging kon zijn. En dat is ook gebeurd. Ik zie bij mijn studenten en bij de kinderen van mijn vrienden dat de angst terug is.
Adam Tooze
1967 geboren in Londen
Studies economie (Cambridge), doctoreert aan de London School of Economics and Political Science
1996 wordt professor economische geschiedenis (Cambridge), in 2009 aan Yale
2015 doceert aan Colombia University (New York)
Boeken: Economie van de vernietiging. Opkomst en ondergang van de nazi-economie (2015); Gecrasht. Hoe tien jaar financiële crises de wereld veranderde (2018); Shutdown. Corona en de wereldwijde crisis van 2020 (2021)
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
