‘Het geloof in de democratie daalt in de Amerika’s: kansen voor autoritaire leiders nemen toe’

Uit een tweejaarlijkse enquête in Noord-, Midden- en Zuid-Amerika blijkt dat het vertrouwen in de democratie steeds lager ligt, schrijven Elizabeth Zechmeister en Noam Lupu, hoogleraren Politieke Wetenschappen aan de Vanderbilt University in Tennessee. Daardoor nemen de kansen voor autoritaire leiders toe.

In Noord-, Midden- en Zuid-Amerika en delen van het Caribisch gebied steunt nog amper 63 procent van de bevolking de democratie – een daling met bijna 10 procentpunten sinds 2004. Dat is een van de belangrijke conclusies van de AmericasBarometer, een bevraging die we om de twee jaar uitvoeren.

De laatste editie – 64.352 interviews met volwassenen in 22 landen in Noord-, Midden- en Zuid-Amerika en het Caribisch gebied in 2021 – biedt ook inzichten in wat de afnemende steun voor democratie in de regio veroorzaakt. En een mogelijke verklaring voor de groeiende steun voor autoritair leiderschap in plaatsen als de VS, Peru en El Salvador.

Wantrouwen

De afnemende steun voor democratie, die parallellen vertoont met andere regio’s in de wereld, is alarmerend. Uit onderzoek blijkt dat massale steun voor democratie cruciaal is voor haar overlevingskansen.

Maar wat tast de aantrekkingskracht van de democratie aan? Een groeiend aantal mensen ziet hun stemproces en hun verkozen vertegenwoordigers als gebrekkig en onbetrouwbaar.

Gemiddeld denken zo’n 3 op de 5 volwassenen dat de meeste of alle politici betrokken zijn bij corruptie. Er zijn wel grote verschillen van land tot land. In Peru verdenkt 88 procent dat de respondenten hun politici van corruptie, in Canada is dat 20 procent.

Op de vraag in hoeverre ze de verkiezingen in hun land vertrouwen, antwoordt slechts 2 op de 5 volwassenen in de regio positief. En in de meeste landen die we onderzoeken, gelooft minder dan de helft van alle volwassenen dat de stemmen altijd correct worden geteld.

Cynisme in opmars

In heel Amerika raakt de bevolking steeds meer ontgoocheld over verkiezingen en de verkozen vertegenwoordigers, blijkt uit ons onderzoek.

Dat is ook een belangrijke drijfveer voor de afnemende steun voor de democratie: hoe cynischer mensen zijn over de integriteit van hun verkiezingen en gekozen vertegenwoordigers, hoe kleiner de kans dat ze in democratie geloven.

In veel gevallen zijn de negatieve opvattingen ook gerechtvaardigd. Spraakmakende corruptieschandalen hebben de Amerika’s de afgelopen jaren op hun kop gezet.

De Panama Papers, een schat aan financiële documenten die in 2015 zijn uitgelekt, onthulden dat politici in de hele regio belastingen hadden ontdoken via geheime offshore-rekeningen. En eind 2016 gaf het Braziliaanse bouwbedrijf Odebrecht toe dat het honderden miljoenen dollars had uitgegeven aan de omkoping van ambtenaren in de hele regio om overheidsopdrachten binnen te halen.

Er zijn ook schandalen geweest in verband met de COVID-19-pandemie, waaronder politici die noodfondsen misbruiken of voortijdig toegang kregen tot vaccins. En in meer dan de helft van de grote democratieën op het westelijk halfrond, waaronder Argentinië, Bolivia, Guatemala en Peru, zitten voormalige presidenten gevangen of wordt er een onderzoek ingesteld.

Tegelijk zijn ook de verkiezingen zelf steeds controversiëler geworden. Soms komt dat door desinformatiecampagnes, zoals in Peru in 2021 en de Verenigde Staten in 2016 en 2020. In andere gevallen komt het door daadwerkelijk wanbeheer – en mogelijke fraude – zoals in Bolivia in 2019.

Vrije meningsuiting

Maar dat cynisme betekent ook weer niet dat de regio nu klaar is om de democratie helemaal op te geven.

Toen we mensen in de regio vroegen of ze liever een politiek systeem hebben met gekozen vertegenwoordigers of een systeem dat een minimale levensstandaard garandeerde zonder verkiezingen, koos 54 procent wel voor het laatste. Maar toen hen werd gevraagd te kiezen tussen die gegarandeerde levensstandaard en een systeem dat de vrije meningsuiting beschermt, prefereert 74 procent toch vrijuit kunnen spreken zonder angst voor repercussies.

Dat grote verschil geeft aan dat de meeste mensen in Amerika willen dat hun stem wordt gehoord, maar niet denkt dat hun gekozen vertegenwoordigers luisteren. In plaats daarvan wenden ze zich steeds meer tot charismatische populisten om hun stem te kanaliseren tegen ervaren politici, die volgens hen corrupt zijn.

Parlement

Ons onderzoek vroeg mensen tot slot of ze het gerechtvaardigd zouden vinden dat hun president de wetgevende macht in moeilijke tijden zou sluiten – een soort staatsgreep die in het Spaans bekend staat als autogolpe.

Opvallend: de steun voor zo’n extreem antidemocratische actie is aanzienlijk toegenomen tot 30 procent – meer dan het dubbele van de resultaten in 2010.

Begin 2019 stelden we in Peru een aanzienlijke toename vast van de tolerantie voor het concept. En later dat jaar deed de Peruaanse president Martín Vizcarra het ook echt. In datzelfde jaar ontdekten we ook een vergelijkbare stijging in de VS – vooral aangezwengeld door een ongekende stijging van 21 procentpunten onder Republikeinen. Minder dan twee jaar later, op 6 januari 2021, vielen honderden Trump-aanhangers het Amerikaanse Capitool aan.

Ondertussen werd de bevolking in El Salvador op dezelfde manier toleranter ten opzichte van de sluiting van het congres van dat land door president Nayib Bukele. Hij heeft veiligheidstroepen opdracht gegeven om de wetgevende macht te intimideren en heeft de macht gecentraliseerd in het uitvoerend bureau.

Meer vertrouwen

Moderne democratieën worden verondersteld de stem van het volk in de politiek te vertalen via gekozen vertegenwoordigers.

Maar in heel Amerika verliest de bevolking steeds meer vertrouwen in dat systeem. Een groeiend aantal stemgerechtigden ziet liever dat mensen die zij als sterke leiders beschouwen het land leiden – zelfs als dat betekent dat ze verkiezingen moeten overslaan of de resultaten ervan worden teruggedraaid.

Naar onze mening zal de democratie in heel Amerika in gevaar blijven, tenzij burgers overal, van Alaska tot Argentinië, het vertrouwen herwinnen in de integriteit van hun verkiezingen en de instellingen die hen moeten vertegenwoordigen.