‘Gematigde islamisten willen de democratie niet afschaffen’

Shadi Hamid © Screenshot: YouTube
Jelle Dehaen
Jelle Dehaen Medewerker Knack, historicus, filosoof, auteur

‘Wij denken in het Westen dat alle islamisten gewelddadig zijn. Dat is een gevaarlijk misverstand’, zegt de Amerikaanse onderzoeker Shadi Hamid, auteur van Rethinking Political Islam.

Na de mislukking van de Arabische Lente zijn de gematigde islamisten in het Midden-Oosten in de verdrukking geraakt, stelt Shadi Hamid vast in zijn laatste essayboek Rethinking Political Islam. Daarin laat hij experten over het Midden-Oosten, onder wie verschillende islamisten, aan het woord over de toekomst van het islamisme.

Een van de grootste uitdagingen voor gematigde islamisten zoals de Moslimbroederschap zijn radicale bewegingen als de IS. Volgens Hamid realiseren we ons in het Westen onvoldoende hoe groot de verschillen zijn tussen die twee vormen van islamisme. ‘Zowel de Moslimbroederschap als de IS gelooft dat de islam en de sharia een centrale rol moeten spelen in de samenleving’, legt Hamid uit. ‘Maar de verschillen zijn zo groot dat de IS de Broederschap als afvalligen ziet. Zo heeft de IS een heel andere opvatting van het rechterlijk systeem. Ze stenigen overspeligen en hakken handen af. Maar geen van de mainstream islamisten, zeker in het Midden-Oosten, hebben zulke straffen geïmplementeerd. De Moslimbroeders roepen daar zelfs niet toe op. Toch denken wij in het Westen dat alle islamisten gewelddadig zijn. Dat is een gevaarlijk misverstand. We moeten de verschillen leren inzien en onze benadering aanpassen.’

De Moslimbroederschap is zich de afgelopen decennia steeds comfortabeler gaan voelen bij de democratie

De IS is veel gewelddadiger en barbaarser dan de Moslimbroeders. Maar ziet hun ideale samenleving er niet hetzelfde uit?

SHADI HAMID: Allebei beweren ze dat ze een islamitische staat willen – al zijn er ook islamisten die die term niet meer durven te gebruiken vanwege de IS. Maar de sharia is een erg omvangrijke traditie en kan op heel diverse manieren geïnterpreteerd worden. Een van de belangrijkste verschillen is dat de IS gelooft in de soevereiniteit van god, terwijl de Moslimbroeders geloven in de soevereiniteit van het volk. Voor de IS is Allah de enige wetgever en moet de mens zijn wil uitvoeren. Daarom geloven ze niet in een parlementair systeem, want dat legt de macht bij de mens. De Moslimbroederschap is zich de afgelopen decennia steeds comfortabeler gaan voelen bij de democratie. Voor haar zijn verkiezingen wel een legitieme manier om macht te verwerven. Die theologische opvatting heeft gigantische politieke implicaties. De IS is een revolutionaire beweging die van bovenaf haar macht aan de samenleving wil opleggen, terwijl de Broederschap van onderuit werkt en voor graduele hervormingen kiest.

Toch zijn veel seculiere partijen in het Midden-Oosten bang dat de Broederschap de democratie zal afschaffen zodra ze aan de macht komt.

HAMID: Ik begrijp de ongerustheid, maar er zijn geen historische voorbeelden van gematigde islamisten die op democratische wijze aan de macht komen en vervolgens de democratie afschaffen. Degene die daar het dichtst bij in de buurt komt, is de Turkse president Recep Tayyip Erdogan. Maar voorlopig is het nog niet duidelijk of hij bij de volgende verkiezingen grootschalige fraude zal plegen of andere partijen zal verhinderen om deel te nemen. Daarnaast kun je je afvragen of de autoritaire neigingen van Erdogan het gevolg zijn van zijn islamisme of van zijn persoonlijkheid. Er is altijd een gevaar dat democratisch verkozen leiders de democratie niet zullen respecteren. Dat zien we ook bij de Hongaarse premier Viktor Orban en bij de Filipijnse president Rodrigo Duterte en zij zijn geen moslims.

We hoeven ons geen zorgen te maken over de islamisten?

HAMID: Ze geloven natuurlijk niet in de liberale democratie. Dat zullen ze nooit doen, want anders waren het geen islamisten. Maar dat er geen voorbeelden zijn van gematigde islamisten die de democratische procedures afschaffen, is veelzeggend. De afgelopen decennia waren het vooral de secularisten die de democratie niet respecteerden. In Algerije pleegde het leger in de jaren negentig een staatsgreep nadat islamisten de verkiezingen hadden gewonnen. En in 2013 werd Mohamed Morsi, de islamistische president van Egypte, afgezet door het leger.

De Broederschap heeft een intellectueel deficit: ze is geen visionaire organisatie en ze is op theologisch vlak niet zo sterk

Ook in Tunesië hebben de gematigde islamisten van Ennahda verkiezingen gewonnen. Toch hebben ze, toen duidelijk werd dat het regime klaar stond om in te grijpen, vrijwillig een stapje opzijgezet. Is het gematigde islamistische project mislukt?

HAMID: De grote vraag is hoe je succes meet. Arabische islamisten leggen de nadruk op verkiezingen. Dat is ironisch want in die regio hebben die niet zoveel belang. In Marokko is de islamistische PJD al jaren aan de macht. Toch heeft ze de samenleving nauwelijks kunnen veranderen, want de monarchie blijft de dominante kracht. Hoeveel zin heeft het om verkiezingen te winnen als de deep state al je hervormingen tegenhoudt?

Het omgekeerde gebeurt in Azië. In Pakistan halen de islamisten doorgaans maar een handvol zetels. Desondanks hebben zij een gigantische invloed op het gerecht, het onderwijs en het leger. Ook in Maleisië en Indonesië winnen de islamisten nauwelijks verkiezingen. Waarschijnlijk is de islamisering de afgelopen jaren nergens zo doorgedrongen als daar. Soms kun je dus winnen zonder te winnen.

De publieke opinie in het Westen koestert meer argwaan tegen islamisten dan tegen de seculiere krachten, ook al respecteren die laatsten de democratie vaak minder. Waarom?

HAMID: Omdat we de islamisten niet begrijpen. Wij zijn zo geseculariseerd dat we niet snappen dat mensen religieuze wetten willen implementeren. Zelfs de partijen die zich bij ons christelijk noemen, hebben die ambitie niet. Daarnaast druist het islamisme, dat nog steeds erg populair is in het Midden-Oosten, in tegen ons vooruitgangsidee. Wij gaan ervan uit dat mensen steeds rationeler en meer seculier zullen worden, maar die basale overtuiging wordt in het Midden-Oosten op de proef gesteld.

Het is een kwestie van onbegrip?

HAMID: Ook botsende belangen spelen een rol: de meeste islamitische partijen zijn tegen Amerika, Israël en het Westen. Daarnaast zijn we het gewend om zaakjes te doen met dictators. Dat is makkelijk, want dan zijn er maar een paar mensen in een regime met wie je rekening moet houden. Een democratie is veel morsiger. Die onzekerheid is verontrustend, zeker in een strategisch belangrijke regio als het Midden-Oosten.

Zijn de islamisten echt een gevaar voor het Westen? Of zouden ze al snel aan realpolitik gaan doen zodra ze de macht hebben?

HAMID: Het is opmerkelijk hoe pragmatisch gematigde islamisten zijn en hoe makkelijk ze zich aanpassen aan lokale omstandigheden. De Moslimbroederschap moedigt pragmatisme zelfs actief aan. Dat is niet noodzakelijk positief. Soms zijn ze zo flexibel, zelfs over hun kern-islamitische principes, dat andere partijen hen wantrouwen. Dat gebeurde in Tunesië en Egypte. De Broederschap was er zo geobsedeerd door overleven dat ze al te graag deals sloot met het leger en het regime. Daardoor geloofden de seculiere krachten, die ook het regime wilden omverwerpen, hen niet langer.

Ik heb me sterk uitgesproken tegen Trumps moslimban, maar een democratisch gekozen regering heeft het recht om migratie te beperken.

Ook in hun antiamerikanisme zijn ze redelijk flexibel, afhankelijk van de belangen van de dag. Dat leidt tot veel verwarring. Toen Morsi in Egypte president werd, was er meer retoriek tegen Israël en de VS. Toch werden de diplomatieke relaties niet fundamenteel hertekend. Dat gezegd zijnde, leeft er in de regio zeer veel onvrede tegenover de Verenigde Staten. Elke partij die een kans wil maken bij de verkiezingen moet anti-Amerikaans zijn.

Hoe verhoudt het Amerika van president Donald Trump zich tot de gematigde islamisten?

HAMID: We hebben duidelijk een paar stappen teruggezet. Onder Trump is de neiging om alle islamisten over dezelfde kam te scheren toegenomen. Een aantal van de rechtse stemmen in zijn regering, zoals Steve Bannon van Breitbart, zijn vertrokken. Hun invloed blijft evenwel groot, want veel Republikeinse kiezers staan erg sceptisch tegenover de islam. Bovendien heeft de regering-Trump een hechte band met Saudi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten. Die twee landen ageren sterk tegen de Moslimbroederschap en ook dat zal het beleid sturen. Tot slot vinden veel conservatieven dat de vorige president Barack Obama te vriendelijk was voor de Moslimbroeders. Dat is niet terecht, maar dat is wel de perceptie. En aangezien Trump altijd de anti-Obama wil zijn, zal hij harder optreden tegen de Moslimbroeders.

Een van de belangrijkste thema’s in uw boek is de impact van de IS op gematigde islamisten.

HAMID: De mainstream islamisten hadden altijd een duidelijk verhaal: zij konden beter regeren dan de extremisten, want die waren alleen goed in dingen opblazen en ze hadden geen langetermijnvisie voor de samenleving. Maar de Arabische Lente is op een mislukking uitgedraaid voor de gematigde islamisten, terwijl de IS er wel in slaagde om een staat op te richten in het Midden-Oosten. De Moslimbroederschap is enorm bezorgd dat zij geassocieerd zal worden met de IS. Ze probeert zich daarvan te distantiëren, maar zonder veel succes. De Broederschap heeft een intellectueel deficit: ze is geen visionaire organisatie en ze is op theologisch vlak niet zo sterk. Dat merk je bij debatten tussen Moslimbroeders en salafistische jihadi. We denken vaak dat de IS een bende wilden zijn, maar ze beheersen de theologie vaak beter dan de gematigde islamisten. Of ze hebben tenminste veel tijd gestoken in het ontwikkelen van hun eigen theologische argumenten, wat bij de Broederschap minder gebeurt.

Voelen gematigde islamisten zich daardoor meer aangetrokken tot de IS?

HAMID: Het is niet zo dat Moslimbroeders massaal overlopen. Maar voor een radicale minderheid wordt de IS wel aantrekkelijker, zeker in landen waar een burgeroorlog woedt zoals in Jemen, Libië of Syrië. De Broederschap is immers niet goed in geweld.

We denken vaak dat de IS een bende wilden zijn, maar ze beheersen de theologie vaak beter dan de gematigde islamisten

Hoe bedoelt u?

HAMID: De Moslimbroeders zijn gradualisten. Ze willen de samenleving langzaam en van onderaf hervormen, bijvoorbeeld door het onderwijs aan te passen. Daarvoor werken ze vaak samen met de machthebbers en schuwen ze geweld. Maar die aanpak heeft weinig zin in een burgeroorlog. Zelfs in Syrië, waar iedereen gewelddadig is, slagen de Moslimbroeders er niet om hun houding tegenover geweld te herdenken. Een boze Syrische jongere die door de oorlog radicaliseert, zal de IS veel aantrekkelijker vinden dan de Broederschap.

In de aanloop naar de Amerikaanse presidentsverkiezingen hebt u een aantal vlammende stukken geschreven over de Amerikaanse president Donald Trump. U was bang om een moslim in Amerika te zijn.

HAMID: Vreemd genoeg ben ik opgelucht, het had veel erger kunnen zijn. Ik was bang dat Trump de rechten van de moslimgemeenschap systematisch zou bedreigen. Natuurlijk zijn er nog drie jaar te gaan, maar voorlopig heeft zijn regering de democratie niet ondermijnd.

Nochtans horen we niets dan onheilsberichten.

HAMID: Zijn regering is vreselijk incompetent en ze heeft al heel wat slechte beslissingen genomen. Maar slecht is niet hetzelfde als ondemocratisch. Neem de moslimban. Ik heb me daar sterk tegen uitgesproken, maar een democratisch gekozen regering heeft het recht om migratie te beperken.

De linkerzijde, en daar reken ik mezelf toe, heeft zo’n afkeer voor Trump dat we in een ongerechtvaardigd democratisch alarmisme vervallen. We mogen pas waarschuwen voor de nakende tirannie als dat gevaar echt dreigt en Trump bijvoorbeeld de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht aanvalt.

Is er een parallel met uw waarschuwing dat we de gematigde islamisten te veel demoniseren?

HAMID: Absoluut. De onwil om de legitimiteit van een verkozen president te accepteren – dat deden de Republikeinen onder Obama trouwens ook – is misschien wel een groter gevaar dan Trump zelf. Als we politieke tegenstanders beginnen te zien als vijanden die vernietigd moeten worden, beginnen we op het Midden-Oosten te lijken. Dat is bijzonder gevaarlijk.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content